ایکس – شبهه / پایگاه پاسخگویی به سؤالات و شبهات: برزخ در لغت به حدفاصل دو چیز اطلاق می‌گردد و در ادبیات قرآنی به «ادامه حیات از مرگ تا قیامت» اختصاص یافته است:    «وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ - و پيش روى آنها (عالم) برزخ است تا روزى كه برانگيخته شوند. المؤمنون، 100»

تأکید و اصرار کلام وحی بر این است که انسان‌ها بداند، هم چنان که با پایان زندگی جنینی در رحم و بیرون آمدن از آن عالم متفاوت، نابود نمی‌شوند، بلکه به عالمی دیگر وارد شده و حیات‌شان ادامه یافته است، پس از مرگ نیز نه تنها قیامتی هست، بلکه بین مرگ تا قیامت نیز به عدم نمی‌روند یا نابود نمی‌شوند، بلکه حیات‎شان در عالم برزخ (عالمی بین دنیا و آخرت) ادامه دارد. حال اگر مؤمن و متقی باشند به گونه‌ای، اگر شهید باشند به گونه‌ای دیگر و اگر اهل کفر، ظلم، عصیان و فساد باشند، به گونه‌ای دیگر.

الف – در این دنیا وجود انسان متشکل از جسم، شکل و روح است. پس از مرگ فقط جسم او در خاک می‌پوسد، اما روح و شکل باقی می‌ماند. لذا این روح و شکل به بدنی شبیه همین بدن دنیا که به آن «بدن مثالی» نیز گفته می‌شود، تعلق می‌گیرد. چنان چه مثلاً اگر کسی او را دید، می‌گوید: این فلانی است که می‌شناختمش. شاید بتوان گفت: مثل رویای دیدن افراد یا اجسام در حالت خواب می‌ماند.

پس، عالم برزخ، مجرد از ماده است، اما برخی از عوارض مادی چون شکل و مقدار را داراست و از نظر مرتبه بین عالم ماده و عالم قیامت قرار گرفته است.

ب – ارتباط عالم برزخ و ارواح در برزخ، با عالم دنیا به طور کامل منقطع نمی‌گردد، بلکه جسم، اختیار و اراده از آنها گرفته میشود. لذا چنان چه در روایات بیان شده است، در مواقفی به این دنیا می‌آیند، خوشحال و ناراحت می‌شوند و طلب خیرات و جبران مافات از بازماندگان می‌نمایند. و طبق آیات قرآن کریم نیز هر چند پرونده اعمال به خاطر سلب اختیار بسته می‌شود، اما پرونده آثار اعمال (چه خوب و چه بد) تا قیامت باز است و به همین دلیل بر «باقیات الصالحات» تأکید شده است.

ج – هر چند که موضوع «صبح و شب» در آیات قرآنی که مثلاً می‌فرماید هر صبح و شب تسبیح بگوید، تعابیر متفاوتی دارد و از جمله آن که همین صبح و شب زمانی است که چون مطلع هر دوره است مورد توجه قرار گرفته است، اما تعبیر دیگر کنایه از پیوستگی است. مثل کسی که زیاد کار می‌کند و می‌گوید: «شب و روز کار می‌کنم». پس اگر فرمود صبح و شب تسبیح بگویید، یعنی پیوسته تسبیح بگویید و غفلت نکنید و اگر فرمود در برزخ صبح و شب عذاب هست، یعنی پیوسته هست.

د - مسئله «زمان» در برزخ را از دو منظر باید بررسی نمود: یکی برای برزخیان و دیگری برای زمینی‌ها در ارتباط با برزخیان (اموات و گذشتگان).

بر اساس آیه قرآن کریم که فرمود:

«النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ» (غافر، 46)

ترجمه: هر صبح و شام بر آتش عرضه مى‏شوند، و روزى كه رستاخيز برپا شود [فرمان مى‏رسد كه:] فرعونيان را در سخت‏ترين عذاب داخل كنيد.

برخی بر این باورند که مانند دنیا، کنایه از پیوستگی عرضه بر آتش است. برخی دیگر بر این باورند که متناسب با صبح و شب دنیا به آتش عرضه می‌شوند و برخی دیگر گفته‌اند که عالم برزخ، همان‌گونه که شکل مثالی دارد، صبح و شب مثالی نیز دارد. چرا که شبیه به دنیاست، البته بدون مادیت.

مرحوم علامه طباطبایی (ره) در این خصوص می‌فرمایند: «و در اينكه فرمود: «غُدُوًّا وَ عَشِيًّا»، اشاره است به اينكه عرضه كفار بر آتش پشت سر هم واقع مى‏شود، و لا ينقطع ادامه مى‏يابد. و اى بسا اين استفاده هم بشود، كه اهل برزخ از آنجا كه به كلى از دنیا منقطع نشده‏اند، مانند اهل دنيا صبح و شام دارند.‌»

از همین آیات و روایات استفاده می‌شود که به خاطر عدم انقطاع کلی با دنیا، همان‌طور که نامه‌ی اعمال‌شان باز است و نیز خیرات و مبرات و باقیات الصالحات و آثار منفی اعمال خلاف‌شان به آنها می‌رسد، امورشان نظمی منطبق با زمان دنیا دارد. چنان چه به بسیاری از اموات اجازه داده می‌شود شب جمعه و جمعه به خانه‌های خود بیایند و ... .

 

ج – پس آن چه به اهل دنیا گفته شده، هم مرتبط به وضع و حال مادی و معنوی خودشان در دنیا است و هم منطبق با حالات و احوالات برزخ. لذا اگر فرمود: زیارت قبور در قبرستان در شب اکراه دارد، هم مرتبط به وضعیت اهل برزخ است و هم مرتبط به وضعیت و حالات و رفتارها و آثار آنها برای اهل دنیا. از یک سو به ارواح اجازه داده که جمعه (زمانی منطبق با جمعه دنیا در هر بلادی) به نزد اهل و عیال خود بیایند و از سوی دیگر به بازمانده‌ها توصیه کرده که برای آنان خیرات و مبرات بفرستند، یا بر سر قبر آنان بروند و البته جمعه بهتر است. یا از یک سو فرموده که در هنگام فجر، فرشتگان شب به آسمان رفته و فرشتگان روز نزول می‌یابند، و از سوی دیگر فرموده که دعای سحر به اجابت نزدیک‌تر است. لذا این زمان‌ها، متناسب با زمان اهل دنیاست، نه این که مثلاً برای ملائک صبح و شب وجود دارد و یا برای برزخیان ایام هفته وجود دارد.

کلمات کلیدی:  اعتقادی   معاد   زیارت