ایکس – شبهه / پایگاه پاسخگویی به سؤالات و شبهات: گاهی وقت‌ها صورت مسئله که مبتنی بر برخی از اطلاعات ذهن است درست می‌باشد، اما نتیجه‌گیری غلط. از جمله آنها موضوع علم، اراده، مالکیت و حاکمیت خدا از یک سو و جبر یا اختیار حاکم بر ما از سوی دیگر است. تا گفته می‌شود که خداوند سبحان خالق، مالک، ربّ و "یرید من یشاء" است، برداشت اولیه‌ی ذهن این می‌شود که لابد جبری حاکم است؟

در اینجا لازم است که عقل به میان آید و بپرسد: اگر همه چیز "جبر" است، حتی چگونگی "شدنِ" ما، که نتیجه‌ی آن در قالب بهشت و جهنم توصیف می‌گردد "جبر" می‌باشد، دیگر چرا این همه انبیاء و اوصیاء آمدند؟ چرا وحی نازل شد؟ چرا مخاطب امر و نهی قرار گرفتیم؟ چرا تکلیف و متعاقباً مسئولیت داده شد و اصلاً دیگر حشر و بازخواست و کیفر و پاداش و اساساً حق و باطل و خوب و بد چه معنایی دارد؟!

پاسخ در درون همان سؤال روشن است و عقل به خوبی تشیخص می‌دهد که پس "جبر محض" نیست. و البته اختیار محض هم نیست، بلکه بسیاری از امور نیز جبری است. پس چنان که امام صادق علیه‌السلام فرمودند: نه جبر محض است و نه اختیار محض، بلکه امری بین این دو می‌باشد.

بله، خداوندِ علیم، حکیم و قادر، عالم هستی را مبتنی بر قوانین محکم و متقنی آفریده است که همه از اراده‌ی اوست و کسی را گریزی از آن نیست. پس، او خواسته که آتش باشد و سوزان باشد – او خواسته که شما پوست و گوشت داشته باشید و لطیف باشد – او خواسته که پوست و گوشت روی آتش بسوزد.

هم چنین او خواسته که به شما اختیار و اراده‌ای در برخی امور بدهد. سپس او خواسته که شما را در درون (عقل و فطرت) و بیرون (وحی، نبوت و ولایت و امامت) راهنمایی کند و بگوید: دستت را روی آتش نگیر و اگر بگیری می‌سوزد.

هم چنین او می‌داند که به شما چه امکانات و چه اختیاراتی داده است و تا چه حد شما را در انتخاب مختار قرار داده است، و نیز می‌داند که بنده‌اش از این امکانات و اختیارات (نعمات) چگونه استفاده می‌کند، و پاداش یا عقاب هم برای همین است.

پس معنای این که هر چه بکنیم از گستره‌ی علم، حکمت و اراده‌ی او خارج نمی‌شویم (لا یُمکِنُ الفِرار مُن حُکومَتِک)، این نیست که اختیار به ما نداده است، بلکه یعنی اختیاراتی به ما داده است، اما اختیار ما نمی‌تواند "سنّت الله" و نظام آفرینش را بر هم زند. مثلاً کسی بگوید من فساد می‌کنم تا متقی شوم و یا وجودم را به آتش می‌کشم تا به بهشت روم. خیر؛ بلکه اگر می‌خواهی متقی شود، باید فساد نکنی و اگر وجودت را به آتش کشیدی، خودت می‌شوی جهنم و می‌سوزی.

دقت کنیم که انتخاب اختیاری است، اما آثار و عواقب، منطبقِ بر قوانین حاکم بر عالم هستی و جبری می‌باشد.

 

 

کلمات کلیدی:  پاسخ های کوتاه   معاد