«ایکس - شبهه»: همانطور که در سؤال بیان شده است، آیات بسیاری در قرآن کریم تصریح دارد بر این که هدایت و گمراهی به دست خداوند است و او هر که را بخواهد هدایت و هر که را بخواهد گمراه میکند. مانند:
«... وَ اللَّهُ يَهْدي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ» (البقره، 213)
ترجمه: ... و خدا هر كه را بخواهد به سوى صراط مستقيم هدايت میکند.
دقت شود که هیچ امری خارج از اراده و قدرت الهی صورت نمیپذیرد. چنان چه او به هر کس بخواهد و به هر میزان که بخواهد رزق میدهد، علم میدهد، قدرت میدهد، میبخشد و یا عذاب مینماید. چرا که اساساً خالق و ربی جز او وجود ندارد و ارادهای به جز ارادهی او در عالم هستی حاکم نیست، که اگر چنین بود، او دیگر «ربالعالمین»، «واحد و احد» و «لیس کمثله شیء» نبود.
اما، ارادهی او به معنای سلب اختیار از بشر در برخی از امور نیست، چرا که این اراده نیز به مشیت و ارادهی او به آدمی و اعطا تفویض شده است و معنای سلب نقش و اثر «وسایل و وسائط» نیز نمیباشد، چرا که وسیلهها و واسطهها را نیز او قرار داده است. نور و حرارات و جاذبه را به وسیلهی خورشید میدهد، مواد غذایی گیاهی یا حیوانی را به وسیلهی خورشید، زمین و آب میدهد، کشاورزی را تعلیم داده است و علم و هدایت را نیز به وسیلهی وحی، پیامبر (ص)، کتاب و امام میدهد.
پس، این که فرمود: او هر که را خواهد هدایت و هر که را خواهد گمراه میکند، به معنای سلب اختیار نیست، بلکه بدین معناست که قوانین هدایت و گمراهی را او وضع کرده و در اختیار اوست. و انسان را نیز از شناخت این قوانین و وسایل و سببها غافل رها ننموده است.
خداوند متعال علیم و حکیم است. نه بیهوده خلق میکند، نه خلقش را بدون هدایت رها میکند و نه به اصطلاح شانسی، برخی را هدایت و برخی دیگر را گمراه میکند و سپس برای آن که خود هدایت یا گمراه نموده است، سؤال و جواب، حساب و کتاب و بهشت و جهنم قرار میدهد.
خداوند فرمود: من هر که را بخواهم هدایت میکنم و در ضمن بیان نمود که چه کسانی شامل این هدایت میشوند. به عنوان مثال فرمود:
رجوع کنندگان به رسول (ص) ، کتاب و نور آشکار (امام) هدایت میشوند:
«يَهْدِى بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَمِ وَ يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلىَ النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ يَهْدِيهِمْ إِلىَ صرَِاطٍ مُّسْتَقِيمٍ» (المائده، 15 و 16)
ترجمه: [نبوت، نور و کتابی که – در آیه 15 قید شده است] كه خدا بوسيله آن پيروان خوشنودى خويش را به طرق سلامت هدايت مىكند، و آنان را به اذن خود از ظلمتها به سوى نور خارج ساخته به سوى صراط مستقيم هدايت مىكند.
هر کس به سوی او بازگردد هدایت میگردد:
«... قُلْ إِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدي إِلَيْهِ مَنْ أَناب» (الرعد، 27)
ترجمه: ... بگو خدا هر كه را بخواهد گمراه مىكند، و هر كه بسوى او بازآيد او را هدايت مىكند.
هر کس به کتاب خدا ایمان آورد و خشیت الهی داشته و یاد او باشد هدایت میشود:
«اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَديثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلينُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلى ذِكْرِ اللَّهِ ذلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدي بِهِ مَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هاد» (الزمر، 23)
ترجمه: خدا بهترين سخن را نازل كرده كتابى كه ابعاضش بهم مربوط و به يكديگر منعطف است آنهايى كه از پروردگارشان خشيت دارند از شنيدنش پوست بدنشان جمع مىشود و در عين حال پوست و دلشان متمايل به ياد خدا مىگردد اين هدايت خداست كه هر كه را بخواهد با آن هدايت مىكند و كسى كه خدا گمراهش كند ديگر راهنمايى نخواهد داشت.
هم چنین خداوند حکیم که فرموده، هر کس را دوست داشته باشم هدایت میکنم، خود فرموده است که چگونه انسانهایی را دوست دارد. مانند:
« ... وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنين» (البقره، 195) - ... و نیکی کنید، همانا خداوند نیکوکاران را دوست دارد.
«... ُ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرينَ» (البقره، 222) - خدا مردم تائب را دوست مىدارد و آنهايى را هم كه در پى پاك شدن هستند دوست مىداردو
«... فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلينَ (آلعمراه، 159) - آنچه را كه خود تصميم گرفتى با توكل به خدا انجام ده كه خدا آنان را كه بر او اعتماد كنند دوست دارد و يارى مىكند.
«... وَ اللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرينَ» (آل عمران، 246) - ... و خداوند صابران را دوست مىدارد..
پس معلوم میشود که ایمان به الله، قبول نبوت، رجوع به کتاب و امام، احسان، تطهیر، توبه، توکل، صبر و ثبات و ...، از اسباب هدایت الهی هستند و آدمی در همهی این موارد به ارادهی الهی مختار است.
هم چنین خود فرموده است که چه کسانی را هدایت نمیکند و چه کسانی را دوست ندارد. مثل:
«... وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمين» (البقره، 258) - و خداوند گروه ستمكاران را هدايت نمىكند.
«... وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرين» (البقره، 264) - و خدا گروه كافران را هدايت نمىكند.
«... وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقينَ» (التوبه، 24) - و خدا مردم تبهكار را هدايت نمىكند.
«... وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدينَ» (البقره، 190) – و تعدى روا مداريد كه خدا متجاوزان را دوست نمىدارد.
« وَ إِذا تَوَلَّى سَعى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فيها وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ الْفَسادَ» (البقره، 205)
ترجمه: (به شهادت اينكه) وقتى بر مىگردند (و يا وقتى به ولايت و رياستى مىرسند) با تمام نيرو در گستردن فساد در زمين مىكوشند و به مال و جانها دست مىاندازند (کشاورزی و انسانها را نابود میکنند) با اينكه خدا فساد را دوست نمىدارد.
« ... وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثيمٍ (البقره، 276) - ... و خدا هيچ كافر پيشه دل به گناه آلوده را دوست نمىدارد.
«يا بَني آدَمَ خُذُوا زينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفينَ» (الأعراف، 31)
ترجمه: اى فرزندان آدم! زينت و آراستگى خويش را نزد هر مسجدى اتخاذ كنيد و بخوريد و بياشاميد و اسراف مكنيد زيرا او اسرافكنندگان را دوست ندارد.
و آیات بسیار دیگر. پس معلوم میشود که در قوانین الهی، ظلم، تعدی و تجاوز، فسق، فساد در زمین، از بین بردن مال و جان مردم، کفر، گناه، اسراف و ...، اسباب و سایل انحراف و گمراهی هستند. و دور ماندن (تقوا) و یا آلودگی به این صفات نیز در اختیار انسان است.
کلمات کلیدی:
قرآن