ایکس – شبهه / پایگاه پاسخگویی به سؤالات و شبهات: نمی‌توان یک قاعده‌ی کلی را بیان داشت و پاسخگویی را به آن محصور نمود، چرا که شرایط و ایجاب‌ها متفاوت است.

تفاوت سؤال، شک و شبهه:

هر سؤالی شبهه نیست. سؤال کار ذهن و فکر فعال است. باید سالم مطرح شود و به نحو احسن پاسخ داده شود، چه در قلم و کتابت و چه در بیان.

شک و تردید نیست شبهه نیست. کسی به امام صادق علیه‌السلام عرض کرد: هلاک شدم! پرسیدند: چرا؟ گفت: شک کردم. پرسیدند: به چه؟ گفت: به خود خدا! فرمود: «الله اکبر، هذا اول الیقین»، یعنی: الله اکبر، این [که] اول یقین است. یعنی انسان تا شک نکند و شک خود را پیگیری نکند که به یقین نمی‌رسد. البته باید مراقب باشد که از شکاکین نگردد. یعنی شک منطقی و اصولی داشته باشد و از راه‌های درست نیز پیگیری کند تا شک‌اش برطرف شود.

شبهه، یعنی شبیه کردن حق با باطل. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: «هیچ چیزی به حق نزدیک‌تر از باطل نیست».

تفاوت ساختار سؤال و شبهه:

*- اگر در ساختار سؤال و شبهه دقت کنید، یک فرق اساسی با هم دارند. سؤال معمولاً با واژه‌ای چون «آیا» شروع می‌شود. مثلاً می‌پرسد: «آیا خدایی هست؟ آیا معادی هست؟ آیا پیامبری هست؟ آیا قرآن کریم وحی است؟ و ...» - اینها همه سؤال است و باید درست و صحیح پاسخ داده شود.

اما ساختار شبهه با «اگر و پس» می‌باشد. «اگر»ش همان باور صحیح مخاطب است و «پس»، آن باطلی است که شبیه به حق مطرح و القا می‌شود. مثلاً می‌گوید: «اگر خدا عادل است، پس چرا فلانی گرسنه است».

*- بدیهی است که کار شبهه‌افکن، دشمنی با مردم است. او می‌خواهد که حق و باطل را به هم نزدیک کند، شبیه هم کند و در اذهان عمومی نسبت به باورهای صحیح ایجاد اعوجاج و انحراف نماید. حرف‌های بی‌اساس، بی‌منطق، بی‌دلیل، بی‌سند، بی‌حجت و ... را به هم مخلوط می‌کند، دروغ، تهمت، شایعه و ... را نیز چاشنی‌اش می‌کند و برای تجارت حرف مفت (لَهْوَ الْحَدِيثِ) وارد بازار افکار و اذهان مردم می‌شود. یک عده حرف مفت خر نیز مشتری‌اش می‌شوند. اما انسان سالم، عاقل و بصیر، کنکاش و تحقیق می‌کند، دلیل و مدرک می‌خواهد.

« وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَن سَبِيلِ اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّخِذَهَا هُزُوًا أُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِينٌ » (لقمان، 6)

ترجمه: برخى از مردم كسانى‏اند كه سخن بيهوده را خريدارند تا [مردم را] بى[هيچ] دانشى از راه خدا گمراه كنند و [راه خدا] را به ريشخند گيرند براى آنان عذابى خواركننده خواهد بود.

شرایط و ایجاب‌ها:

اما گفته شد که در مقام ضرورت پاسخ، شرایط و ایجاب‌ها متفاوت است.

پاسخ ندادن:

روزی در مجلسی شخصی از امیرالمؤمنین علیه السلام که مکرر می‌فرمود: «از من بپرسید، قبل از آن که مرا از دست دهید»، سؤالی کرد. حضرت فرمودند: «پاسخ تو را نمی‌دهم». فرد متعجب سؤال کرد: چرا؟ فرمود: «برای این که تو نمی‌پرسی تا بدانی، بلکه می‌پرسی تا مجلس را بر هم زنی».

خُب این خودش یک درس بزرگی است که پاسخگو باید بصیر باشد و هر حرفی را در هر جایی  پاسخ ندهد.

*- یک موقع کسی شبهه‌ای را مطرح می‌کند که باید پاسخش را داد تا روشن شود، یک موقع هم کسی می‌گوید: «من این شبهه را دارم» و پاسخش این است که «داشته باش».

*- یک موقع هم کسی یا مجموعه‌ای (کتاب، منبر، تریبون، فضای مجازی و ...) مسئولیت مبارزه در جنگ نرم در این سنگر را برعهده گرفته و پاسخ به شبهات می‌دهد، تا زهر تیرهای مسموم شبهه افکنان گرفته شده و اذهان عمومی روشن گردد و به اطمینان قلبی و نیز علم افزوده شود.

تغییر سخن و یا ترک مجلس:

گاهی تفریح برخی مسخره کردن دین می‌شود. فرقی نمی‌کند که آگاه باشند و عمداً چنین کنند یا جاهل باشند و این تفریح عادت‌شان شده باشد. در خانه، در میهمانی، در دانشگاه یا حتی در تاکسی، دائماً خدا، پیامبر (ص)، دین، قرآن، اهل بیت (ع)، هر کار اسلامی، هر حکم دینی و هر مسلمان و مؤمنی را مسخره و تحقیر می‌کنند.

بدیهی است که مسخره کردن، نه سؤال است، نه شک است و نه شبهه. بلکه فقط استهزاء و تحقیر است. لذا خداوند متعال می‌فرماید: در چنین شرایطی سعی کن موضوع بحث را عوض کنی (یعنی خیلی‌ها دشمنی ندارند، اما نادان هستند و اگر موضوع بحث عوض شود، کمتر گناه می‌کنند و کمتر منحرف می‌شوند)، اما اگر دست برنداشتند، مجلس را ترک کنید و اگر با آنها بنشینید، خودتان نیز از همان‌ها هستید. بدیهی است که اگر حرف مفت خریدار نداشته باشد، کمتر زده می‌شود و یا دست کم شعاع توزیع‌اش محدود می‌گردد:

« وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللّهِ يُكَفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلاَ تَقْعُدُواْ مَعَهُمْ حَتَّى يَخُوضُواْ فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذًا مِّثْلُهُمْ إِنَّ اللّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ وَالْكَافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعًا » (النساء، 140)

ترجمه: و البته [خدا] در كتاب [قرآن] بر شما نازل كرده كه هر گاه شنيديد آيات خدا مورد انكار و ريشخند قرار مى‏گيرد با آنان منشينيد تا به سخنى غير از آن درآيند، چرا كه در اين صورت (یعنی اگر در همان جمع بنشینید تا ادامه دهند – که البته کاری منافقانه است) شما هم مثل آنان خواهيد بود خداوند منافقان و كافران را همگى در دوزخ گرد خواهد آورد.

جدل احسن:

گاهی ممکن است که سخن با طرح یک سؤال یا یک شبهه شروع شود، اما به جهت پیش‌داوری و موضع‌گیری قبلی که سبب عدم قبول حرف حق می‌شود، کار به مجادله نیز کشیده شود. در برخی از شرایط باید بحث را تمام کرد و از مجادله اجتناب ورزید و در برخی از موارد لازم است که مجادله نیز صورت پذیرد، اما مجادله‌ی مؤمن، باید اولاً جهت‌ خدایی داشته باشد، برای روشنگری و هدایت باشد، یعنی برای نفس‌اش یا به قولی (رو کم کنی) نباشد؛ و ثانیاً آگاهانه، بصیرانه، متبحرانه، با استدلال، حکمت و به نحو احسن باشد:

« ادْعُ إِلِى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ » (النّحل، 125)

ترجمه: با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به [شيوه‏اى] كه نيكوتر است مجادله نماى در حقيقت پروردگار تو به [حال] كسى كه از راه او منحرف شده داناتر و او به [حال] راه‏يافتگان [نيز] داناتر است.

شرایط محیطی:

گاهی شبهه‌افکن، مخاطبین ساده‌ای را به دام انداخته است. با حیله و فریب و یا حتی با زور، سعی دارد که شبهه‌ی خود را به آنان القا کند. نمونه‌ی القای شبهه با زور را در دانشگاه‌ها و توسط برخی از اساتید که گویا مأموریتی جز ایجاد شبهه ندارند، بسیار می‌بینیم. نمره و به اصطلاح «افتادن از واحد یا ترم»، حربه‌ی دیکتاتوری و زور آنهاست. یا گاهی شاهدیم که برخی سعی دارند افراد معتقد و مؤمن را در انزوا قرار داده و طرد کنند، اینها همان به کارگیری «زور» است.

در اغلب این موارد، پاسخگویی قاطع، متقن و مستدل و البته متین، برای کسی که پاسخ‌اش را می‌داند، فرض و واجب عقلی و شرعی می‌شود. چرا باید سکوت کند؟ چرا او حق داشته باشد که سخن باطل و نیز هدف انحرافی خود را مطرح کند و ما حق نداشته باشیم که سخن حق را در پاسخ بگوییم؟!

گاهی ممکن است که شبهه، جهت ایجاد یا تشدید اختلاف مطرح گردد، خب پاسخگو باید به نحوی پاسخ دهد که این هدف محقق نگردد.

نکته:

گاهی وقتی شبهه‌ای مطرح می‌شود، هدف و موضوع مطرح کننده، اصلاً خود آن چیزی که مطرح می‌کند نمی‌باشد، بلکه اهداف دیگری را دنبال می‌کند. پاسخگو باید ساده نباشد، شبهه را ریشه‌یابی کند، اهداف و جهات احتمالی طرح شبهه را در نظر بگیرد و سپس تصمیم بگیرد که پاسخ بدهد یا ندهد.

 

 

کلمات کلیدی:  گوناگون