ایکس – شبهه / پایگاه پاسخگویی به سؤالات و شبهات: در قرآن کریم و نیز احادیث و آموزه‌های اهل عصمت صلوات الله علیهم اجمعین، راجع به احوال انسان در قیامت و گذر از صراط و رسیدن به بهشت یا جهنم، واژگان متفاوتی به کار رفته است که هر کدام معنایی خاص خود دارد و مفهوم و مقصودی را منتقل می‌نماید که از جمله آنها «صراط»، «مرصاد»، «قنطره» و «عقبه» می‌باشد. و البته ما چون در مقام ترجمه، با کمبود کلمه جایگزین مواجه می‌شویم، برای رساندن مفهوم، همه را به "پل" یا "گذرگاه" ترجمه می‌کنیم، مگر آن که کسی در شرح و تفسیر ترجمه‌ی تفصیلی هر یک را بگوید.

در هر حال "پل" را در مسیر جاده، در جایی نصب می‌کنند که دره و پرتگاهی وجود دارد، یعنی اگر کسی از آن "پل" نگذرد و راه دیگری برگزیند، سقوطش حتمی است. پس چون همه این موارد برای گذر از «صراط مستقیم» مطرح شده است، لازم است ابتدا به معنا و مفهوم "صراط" دقت کنیم.

صراط :

"طراط" همان بزرگراهی یا راه اصلی و مستقیمی است که انسان باید از آن به سلامت عبور کند تا به هدف و مقصود برسد. به کمال، فلاح و لقای محبوب برسد. پس گذر از این "صراط" در همین دنیاست، نه این که انسان در دنیا هر راهی که خواست برود، و بعد در آخرت مثل سیرک برای او بندی می‌کشند و می‌گویند از روی آن عبور کن. بلکه قیامت تجسم اعمال همین دنیاست. پس اگر گفته‌اند صراطی از مو باریک‌تر و از شمشیر تیزتر باشد، تجسم زندگی همین دنیاست، که بسیار ارزشمند، مهم و حساس است و با کمترین غفلتی انسان سقوط می‌کند.

در سوره‌ی حمد که دست کم در نمازهای یومیه می‌خوانیم، از خداوند مسئلت می‌نماییم «اهْدِنَا الصّـِرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ»؛ بدیهی است که در دنیا باید در مسیر هدایت قرار بگیریم.

حال برای تعریف "صراط مستقیم"، معانی و مصادیق بسیاری مطرح شده است که البته همه مترادف همدیگر هستند. به عنوان مثال در قرآن کریم می‌خوانیم که اعتقاد به ربوبیت الله جل جلاله، همان صراط مستقیم است «إِنَّ اللّهَ رَبِّي وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هَـذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ - به يقين خداوند پروردگار من و پروردگار شماست، پس او را بپرستيد، اين است راه راست / آل‌عمران، 51».

ربوبیت، با خالقیت متفاوت است. ربوبیت صاحب اختیاری و تربیت امور است، ربوبیت پروردگاری است، و مؤمن می‌داند همان که خلق می‌کند، می‌پروراند؛ اما برخی دیگران را ربّ خود قرار می‌دهند، تربیت امورشان به طواغیت و فراعنه درون (نفس)، یا برون (قدرت‌های شیطانی) می‌سپارند.

حال این پروردگاری (ربوبیّت و هدایت) چگونه انجام می‌گیرد؟ یا تکوینی است و یا تشریعی، و در تشریعی با گسیل انبیا، رسولان و امامان انجام می‌پذیرد. لذا در قرآن می‌خوانیم که دین ابراهیمی، همان صراط مستقیم و طریق ربوبیت الهی است:

«قُلْ إِنَّنِي هَدَانِي رَبِّي إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ دِينًا قِيَمًا مِّلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ» (الأنعام، 161)

ترجمه: بگو: يقينا پروردگارم مرا به راه راست هدايت نموده، به دينى پايدار (و متكفّل سعادت بشر)، همان آيين ابراهيم كه حق‏گرا بود و هرگز از مشركان نبود.

احادیث: از این رو در احادیث بسیار تأکید شده است که پیامبر اکرم صلوات الله علیه و آله فرموده‌اند: "صراط مستقیم خود من هستم" – یا فرموده‌اند: "یا علی تو بر صراط مستقیم هستی" – با اهل بیت علیهم السلام فرموده‌اند: «نَحْنُ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِيمُ – به درستی که ماییم صراط مستقیم / تفسير «صافی» در سورۀ‌ حَمد، ج‌ 1، ص‌ 54»

امام صادق علیه‌السلام، در تشریح و تفسیر حقیقت دنیوی و صورت اخروی "صراط مستقیم" فرمودند:

«هِی الطَّرِیقُ إلَی‌ مَعْرِفَةِ اللَهَ. وَ هُمَا صِرَاطَانِ: صِرَاطٌ فِی‌ الدُّنْیا وَ صِرَاطٌ فِی‌ الاخِرَةِ. فَأَمَّا الصِّرَاطُ فِی‌ الدُّنْیا فَهُوَ الإمَامُ الْمُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ؛ مَنْ عَرَفَهُ فِی‌ الدُّنْیا وَاقْتَدَی‌ بِهُدَاهُ مَرَّ عَلَی‌ الصِّرَاطِ الَّذِی‌ هُوَ جِسْرُ جَهَنَّمَ فِی‌ الاخِرَةِ، وَ مَنْ لَمْ یعْرِفْهُ فِی‌ الدُّنْیا زَلَّتْ قَدَمُهُ عَنِ الصِّرَاطِ فِی‌ الاخِرَةِ فَتَرْدَی‌ فِی‌ نَارِ جَهَنَّم‌» (تفسير صافی‌، سوره حَمد، ج‌ 1، ص‌ 54)

ترجمه: صراط‌ مستقیم‌ راه‌ بسوی‌ معرفت‌ خداست‌. و صراط‌ دو صراط‌ است‌: یكی‌ صراط‌ در دنیا، و یكی‌ در آخرت‌. پس‌ آن‌ صراطی‌ كه‌ در دنیاست‌ همان‌ امام‌ واجب‌ الإطاعه‌ است‌؛ هر كس‌ او را در دنیا بشناسد و از هدایت‌ او و راهنمائی‌های‌ او پیروی‌ كند، به‌ خوبی‌ از صراطی‌ كه‌ پلی‌ است‌ بر روی‌ جهنّم‌ در آخرت‌ عبور می‌كند، و كسی‌ كه‌ او را در دنیا نشناسد، پایش‌ در هنگام‌ عبور از صراط‌ در قیامت‌ می‌لغزد و بر اثر آن‌ در آتش‌ دوزخ‌ واژگون می‌گردد.» 

قنطره:

قنطره یعنی پل – پس پل صراط اصطلاح رایج است. صراط یک بزرگراهی است که پل‌ها و گردنه‌هایی دارد که پل هایش «قنطره» می‌گویند. پلی که غفلت در آن یا انحراف از آن، موجبات سقوط و هلاکت را فراهم می‌سازد:

از رسول گرامى (صلى الله عليه وآله وسلم)روايت شده است كه فرمودند: بر روى صراط سه "قنطره" (پل) نصب شده است : الف. قنطره امانت و خويشاوندان. ب. قنطره نماز. ج. قنطره عدل الهى.

هرگاه انسان از دو قنطره نخست با موفقيت عبور نمايد، در موقف عدل الهى قرار مى‌گيرد و از وى درباره ى رعايت حقوق ديگران سؤال مى‌شود و اگر به كسى ستم نموده است حق عبور از آن به وى داده نمى‌شود تا مجازات گردد. (بحارالأنوار،ج7،ص125)

عقبه:

اما "عقبه" را "گردنه" معنا کرده‌اند، هر چند که معنای وسیع‌تری دارد. ما خودمان در اصطلاح می‌گوییم: عقبه سپاه یا لشکر – یعنی نیروها و امکانات لجستیکی و مهماتی که سپاه را در خط مقدم، حمایت و پشتیبانی می‎کند. معنای "عاقبت" را نیز به همراه دارد، یعنی تعقیب می‌کند، به دنبال می‌آید تا نتیجه را مقرر و محقق کند.

 خداوند متعال در کلام وحی، سوره "البلد" آیات 11 به بعد راجع به "عقبه" می‌فرماید:

«فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ» - پس او گردنه و راه دشوار را بالا نرفت؛

«وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَةُ» - و تو چه دانى كه آن گردنه [سخت‏] چيست؟

«فَكُّ رَقَبَةٍ» - بنده‌ای را آزاد کردن است؛

«أَوْ إِطْعَامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ» - يا در روز گرسنگى (چه قحطی عمومی، چه روز گرسنگی یک فرد)، طعام‏دادن است؛

«يَتِيمًا ذَا مَقْرَبَةٍ» - به يتيمى خويشاوند؛

«أَوْ مِسْكِينًا ذَا مَتْرَبَةٍ» یا مستمندی خاک نشین (ورشکسته، زمین خورده، بیچاره شده و ...)

«ثُمَّ كَانَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ» - علاوه بر اينها (سپس) از كسانى باشد كه ايمان آورده و يكديگر را به صبر و مهربانى و بخشش توصيه كرده‏اند.

پس، آزاد کردن بندگان و اسیران، سیر کردن گرسنگان، به ویژه یتیمان و بالاخص در میان خویشاوندان، کمک به مستمندان، و هم چنین ایمان، توصیه به صبر و مرحمت کردن دیگران (دیگران را نیز به لطف و کرامت و بخشش و جود و کرم واداشتن)، همه "عقبه" است.

امیرالمؤمنین علیه السلام در وصاياى معروف خود به فرزند گراميش امام حسن مجتبى علیه السلام مى‌فرمايد:

«وَاعْلَمْ أَنَّ أَمامَكَ عَقَبَةً كَؤُوداً، اَلْمُخِفُّ فِيها أَحْسَنُ حالاً مِنَ الْمُثْقِلِ وَالمُبْطِئُ عَلَيْها أَقْبَحُ حالاً مِنَ الْمُسْرِع وَانّ مَهْبِطَكَ بِها لا مَحالَةَ إِمّا عَلى جَنَّة أَوْ عَلى نار...» (نهج البلاغه:صبحى صالح، بخش نامه ها ووصايا، شماره ى 31)

ترجمه: فرزندم بدان كه (پس از مرگ) گردنه ى سختى در پيش رو دارى، انسانهاى سبك بار (از نظر گناه) از افراد سنگين بار، وضعيت بهترى دارند هر كس با تأمل و درنگ از آن عبور كند  از آن كسى كه با سرعت از آن مى گذرد، وضع بدترى خواهد داشت پايان گذر از آن (فرودگاه = موقفی که انسان در آن فرود می‌آید) يا بهشت است و يا دوزخ ...

مرحوم شیخ مفید رحمة الله علیه می‌گوید: عقبه های قیامت همان احکام دینی است که انسان‌ها باید در روز قیامت پاسخگوی آن‌ها باشند ولی هرگز مقصود این نیست که حقیقتاً در سرای دیگر کوه‌ها و گردنه های صعب‌العبوری بر صراط قرار دارد و بندگان موظفند تا از آن‌ها عبور نمایند و خود را به بهشت برسانند، بلکه مقصود از «عقبه»(گردنه) که در قرآن و روایات آمده است، همان دستورات الهی است که از آنجا که رعایت آن‌ها تحمل مشکلات و دشواری‌هایی را همراه دارد از آن‌ها به «عقبه» تعبیر شده است. (بحارالأنوار،ج7،ص129)

*- از این رو، قنطره‌ها (پل‌) یا عقبه‌ها (گردنه‌ها)ی صراط را بر اساس آیات و روایات تقسیم کرده‌اند به : 1. گذرگاه نماز، 2. گذرگاه ولایت، 3. گذرگاه مرصاد، 4. گذرگاه صله رحم، 5. گذرگاه امانت و ... . یا موقف‌ها را تقسیم کرده‌اند به: 1- بیرون آمدن از قبر. 2- سنجیدن و وزن کردن اعمال. 3- حساب‌رسی نمودن. 4- نامه اعمال. 5- پل صراط (که تازه با قنطره‌ها و عقبه‌هایش مواجه می‌شود).

 

 

کلمات کلیدی:  اعتقادی   معاد