ایکس – شبهه / پایگاه پاسخگویی به سؤالات و شبهات: برزخ در لغت به حدفاصل دو چیز اطلاق میگردد و در ادبیات قرآنی به «ادامه حیات از مرگ تا قیامت» اختصاص یافته است: «وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ - و پيش روى آنها (عالم) برزخ است تا روزى كه برانگيخته شوند. المؤمنون، 100»
تأکید و اصرار کلام وحی بر این است که انسانها بداند، هم چنان که با پایان زندگی جنینی در رحم و بیرون آمدن از آن عالم متفاوت، نابود نمیشوند، بلکه به عالمی دیگر وارد شده و حیاتشان ادامه یافته است، پس از مرگ نیز نه تنها قیامتی هست، بلکه بین مرگ تا قیامت نیز به عدم نمیروند یا نابود نمیشوند، بلکه حیاتشان در عالم برزخ (عالمی بین دنیا و آخرت) ادامه دارد. حال اگر مؤمن و متقی باشند به گونهای، اگر شهید باشند به گونهای دیگر و اگر اهل کفر، ظلم، عصیان و فساد باشند، به گونهای دیگر.
الف – در این دنیا وجود انسان متشکل از جسم، شکل و روح است. پس از مرگ فقط جسم او در خاک میپوسد، اما روح و شکل باقی میماند. لذا این روح و شکل به بدنی شبیه همین بدن دنیا که به آن «بدن مثالی» نیز گفته میشود، تعلق میگیرد. چنان چه مثلاً اگر کسی او را دید، میگوید: این فلانی است که میشناختمش. شاید بتوان گفت: مثل رویای دیدن افراد یا اجسام در حالت خواب میماند.
پس، عالم برزخ، مجرد از ماده است، اما برخی از عوارض مادی چون شکل و مقدار را داراست و از نظر مرتبه بین عالم ماده و عالم قیامت قرار گرفته است.
ب – ارتباط عالم برزخ و ارواح در برزخ، با عالم دنیا به طور کامل منقطع نمیگردد، بلکه جسم، اختیار و اراده از آنها گرفته میشود. لذا چنان چه در روایات بیان شده است، در مواقفی به این دنیا میآیند، خوشحال و ناراحت میشوند و طلب خیرات و جبران مافات از بازماندگان مینمایند. و طبق آیات قرآن کریم نیز هر چند پرونده اعمال به خاطر سلب اختیار بسته میشود، اما پرونده آثار اعمال (چه خوب و چه بد) تا قیامت باز است و به همین دلیل بر «باقیات الصالحات» تأکید شده است.
ج – هر چند که موضوع «صبح و شب» در آیات قرآنی که مثلاً میفرماید هر صبح و شب تسبیح بگوید، تعابیر متفاوتی دارد و از جمله آن که همین صبح و شب زمانی است که چون مطلع هر دوره است مورد توجه قرار گرفته است، اما تعبیر دیگر کنایه از پیوستگی است. مثل کسی که زیاد کار میکند و میگوید: «شب و روز کار میکنم». پس اگر فرمود صبح و شب تسبیح بگویید، یعنی پیوسته تسبیح بگویید و غفلت نکنید و اگر فرمود در برزخ صبح و شب عذاب هست، یعنی پیوسته هست.
د - مسئله «زمان» در برزخ را از دو منظر باید بررسی نمود: یکی برای برزخیان و دیگری برای زمینیها در ارتباط با برزخیان (اموات و گذشتگان).
بر اساس آیه قرآن کریم که فرمود:
«النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ» (غافر، 46)
ترجمه: هر صبح و شام بر آتش عرضه مىشوند، و روزى كه رستاخيز برپا شود [فرمان مىرسد كه:] فرعونيان را در سختترين عذاب داخل كنيد.
برخی بر این باورند که مانند دنیا، کنایه از پیوستگی عرضه بر آتش است. برخی دیگر بر این باورند که متناسب با صبح و شب دنیا به آتش عرضه میشوند و برخی دیگر گفتهاند که عالم برزخ، همانگونه که شکل مثالی دارد، صبح و شب مثالی نیز دارد. چرا که شبیه به دنیاست، البته بدون مادیت.
مرحوم علامه طباطبایی (ره) در این خصوص میفرمایند: «و در اينكه فرمود: «غُدُوًّا وَ عَشِيًّا»، اشاره است به اينكه عرضه كفار بر آتش پشت سر هم واقع مىشود، و لا ينقطع ادامه مىيابد. و اى بسا اين استفاده هم بشود، كه اهل برزخ از آنجا كه به كلى از دنیا منقطع نشدهاند، مانند اهل دنيا صبح و شام دارند.»
از همین آیات و روایات استفاده میشود که به خاطر عدم انقطاع کلی با دنیا، همانطور که نامهی اعمالشان باز است و نیز خیرات و مبرات و باقیات الصالحات و آثار منفی اعمال خلافشان به آنها میرسد، امورشان نظمی منطبق با زمان دنیا دارد. چنان چه به بسیاری از اموات اجازه داده میشود شب جمعه و جمعه به خانههای خود بیایند و ... .
ج – پس آن چه به اهل دنیا گفته شده، هم مرتبط به وضع و حال مادی و معنوی خودشان در دنیا است و هم منطبق با حالات و احوالات برزخ. لذا اگر فرمود: زیارت قبور در قبرستان در شب اکراه دارد، هم مرتبط به وضعیت اهل برزخ است و هم مرتبط به وضعیت و حالات و رفتارها و آثار آنها برای اهل دنیا. از یک سو به ارواح اجازه داده که جمعه (زمانی منطبق با جمعه دنیا در هر بلادی) به نزد اهل و عیال خود بیایند و از سوی دیگر به بازماندهها توصیه کرده که برای آنان خیرات و مبرات بفرستند، یا بر سر قبر آنان بروند و البته جمعه بهتر است. یا از یک سو فرموده که در هنگام فجر، فرشتگان شب به آسمان رفته و فرشتگان روز نزول مییابند، و از سوی دیگر فرموده که دعای سحر به اجابت نزدیکتر است. لذا این زمانها، متناسب با زمان اهل دنیاست، نه این که مثلاً برای ملائک صبح و شب وجود دارد و یا برای برزخیان ایام هفته وجود دارد.
کلمات کلیدی:
اعتقادی معاد زیارت