ایکس – شبهه / پایگاه پاسخگویی به سؤالات و شبهات: هر چند معنای کلی "فضل" همان "زیادتی" است، اما زیادتی تعاریف و مصادیق گوناگونی دارد. به عنوان مثال از یک جنبه می‌توان گفت: هر آن چه خداوند متعال به مخلوقات و بندگانش اعطا کرده و می‌کند "فضل" است، چرا که نه او بدهکار کسی است و نه کسی از او طلبکار است و در مقابل او "حقی" دارد که مطالبه کند، پس همه چیز لطف، عنایت و فضل اوست. اما از جنبه‌ی دیگری می‌توان گفت: برتری شخص، نعمت یا چیزی نسبت به اشخاص و نعمات و چیزهای دیگر، "فضل" می‌باشد [که البته فضل را فقط خدا می‌دهد]. مثل این که فرمود: برخی از انبیا، نسبت به سایر انبیا، فضیلت‌هایی دارند. یعنی چیزی به این داده شد که به دیگری داده نشد، یا بیش از آن که به او داده شد، به این داده شد:

«تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِّنْهُم مَّن كَلَّمَ اللّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِن بَعْدِهِم مِّن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَلَـكِنِ اخْتَلَفُواْ فَمِنْهُم مَّنْ آمَنَ وَمِنْهُم مَّن كَفَرَ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلُواْ وَلَـكِنَّ اللّهَ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ» (البقره، 253)

ترجمه: از اين فرستادگان، برخى را (كه ذكرشان گذشت) بر برخى برترى داديم، از آنان كسى هست كه خدا با وى سخن گفت (مانند موسى)، و برخى را چندين درجه بالا برد، (مانند پيامبران اولوا العزم) و عيسى بن مريم را دلايل روشن (معجزات آشكار) عطا كرديم و او را با روح القدس تأييد نموديم. و اگر خداوند اراده حتمى مى‏كرد، كسانى كه بعد آنها (از امت‏هاى آنان در طول تاريخ) آمدند پس از آنكه (آن همه) دلايل روشن به آنها رسيد با هم نمى‌جنگيدند، ولى اختلاف كردند، پس برخى از آنان ايمان آوردند و برخى كافر شدند (و جنگ‏ها در جهان به راه انداختند). و حتما اگر خدا مى‏خواست نمى‏ جنگيدند، و لكن خدا آنچه را اراده كند (مختار قرار دادن بندگان در عقايد و اعمال) انجام مى‏دهد.

الف – پس کلمه "فضل خدا"، عمدتاً به دو معنا می‌باشد: 1- عطیه، احسان و رحمت الهی. 2- برتری.

ب – در مصادیق فضل یا افضل به معنای «برتری»، روایات بسیاری داریم. مثل این که مرد فضیلت‌هایی دارد که زن ندارد، زن فضیلت‌هایی دارد که مرد ندارد، برای جمع و جامعه فضیلت‌هایی هست که برای فرد نیست، مجاهدین نسبت به قاعدین (بی‌تحرک‌ها) افضل هستند و ... .

ج – در مصادیق فضل یا افضل به معنای «رحمت، عطیه و احسان» نیز روایات بسیاری هست، چنان چه در دعاهای گوناگون از خدا مسئلت می‌نماییم: "خداوندا! به فضلت با من رفتار کن". چنان چه حضرت سیدالشهداء امام حسین علیه السلام در دعای عرفه، عرض می‌نماید:

«یا مَنْ اَسْبَغَ النَّعْمآءَ بِفَضْلِهِ یا مَنْ اَعْطَى الْجَزیلَ بِکَرَمِهِ»

ترجمه: اى که نعمت‌ها را بـه فـضل خود فراوان گردانى، اى که عطایاى شایان را به کرم خود بدهى

و سپس عرضه می‌دارد: "وَعَدْلُکَ مُهْلِکى وَمِنْ کُلِّ عَدْلِکَ مَهْرَبى – و عدل تو هلاک کننده‌ی من است و از تمام عدلت می‌گریزم". و نیز عرض می‌نمایند:

«اَللَّهُمَّ اَقْلِبْنا فى هذَا الْوَقْتِ مُنْجِحینَ مُفْلِحینَ مَبْرُورینَ غانِمینَ وَلاتَجْعَلْنا مِنَ الْقانِطینَ وَلا تُخْلِنا مِنْ رَحْمَتِکَ وَلا تَحْرِمْنا ما نُؤَمِّلُهُ مِنْ فَضْلِکَ وَلا تَجْعَلْنا مِنْ رَحْمَتِکَ مَحْرُومینَ وَلا لِفَضْلِ ما نُؤَمِّلُهُ مِنْ عَطآئِکَ قانِطینَ وَلا تَرُدَّنا خائِبینَ وَلا مِنْ بابِکَ مَطْرُودینَ یا اَجْوَدَ الأجْوَدینَ وَاَکْرَمَ الأکْرَمینَ»

ترجمه: بار الها! برگردان (منقلب نما) در این هنگام؛ پیروزمند و رستگار و پذیرفته و بهره‌مند؛ و از ناامیدان قرارمان مده و از رحـمـتـت دسـت خـالیـمـان مـفـرمـا و مـحـرومـمـان مـکـن از آنـچـه از فضل تو آرزومندیم؛ و جزو محرومان رحمتت قرارمان مده و نه ناامیدمان کن از آن زیادى عطایت که آرزومندیم و ناکام بازِمان مگردان و از درگاهت مطرود و رانده‌مان مکن؛ اى بخشنده‌ترین بخشنده‌ها و کریم‌ترینِ کریم‌ها.

د – پس اگر در موضوع واحدی مثل عبادت، فرمود: افضل عبادات تفکر است – زهد است – عفاف است - گفتن لا إله الله است و ...، اولاً باید دقت نمود که دامنه‌ی عبادت بسیار گسترده است، و تمامی وجود و نیات قلبی، تفکرات و اعمال شخصی و اجتماعی را در شامل می‌گردد.  لذا افضل عبادت در تعقل، تفکر است، در خودسازی زهد است، در ذکر تهلیل است و ... – ثانیاً این افضل یعنی بیشترین زیادتی و عطایی که شده، یا بیشترین نصیبی که از آن فضل و احسان و عطا می‌توان برد. ثالثاً: افضل گاه به معنای «از» می‌آید. مثل این که گفته شود: از بالاترین (افضل) عبادت‌ها، نماز، روزه، تلاوت قرآن، زهد، نیکی به پدر و مادر ... و انتظار فرج است.

 

 

کلمات کلیدی:  گوناگون   عبادت