پایگاه پاسخگویی به سؤالات و شبهات (ایکس – شبهه): پیش از پرداختن به موضوع "اختیار" در موجودات، باید دو نکته‌ی هم را متذکر گردیم:

یک: "شیطان" یک اسم عام است، چنان که در قرآن کریم به "شیاطین انس و جنّ" تصریح شده است و ثانیاً شخص ابلیس لعین که رئیس شیطان‌هاست، از فرشتگان نبود، بلکه از جنّیان بود، اما به علت عبادات فراوان، به مقام ملکوتی رسیده بود و به علت استکبارش، سقوط کرد.

«وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّيَّتَهُ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِي وَهُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلًا»(الکهف، 50)

ترجمه: به ياد آريد زمانى را كه به فرشتگان گفتيم: «براى آدم سجده كنيد!» آنها همگى سجده كردند جز ابليس كه از جن بود و از فرمان پروردگارش بيرون شد آيا (با اين حال،) او و فرزندانش را به جاى من اولياى خود انتخاب مى‌كنيد، در حالى كه آنها دشمن شما هستند؟! (فرمانبردارى از شيطان و فرزندانش به جاى اطاعت خدا،) چه جايگزينى بدى است براى ستمكاران!

●- دقت کنیم که حتی ممکن است [و بسیار دیده شده است] که انسان‌ها نیز به خاطر شدت و حتی اخلاص در عبادت، در مقامات بالا و ملکوتی قرار می‌گیرند، اما به خاطر یک خطای فاحش، که عمدتاً در تکبر و استکبار دارد، سقوط می‌کنند!

در تاریخ، سامری گوساله‌ساز و بعلم باعور، از همین دسته بودند؛ و انتظار می‌رفت که "شلمقانی"، نایب خاص پنجم امام زمان علیه السلام شود، اما چون دوره‌ی غیبت صغرا به پایان رسید و او به این مقام نرسید، گام به گام سقوط کرد و به طور کلی از دین خارج شد!

دو – چنین نیست که تمامی "انسان"ها، به خاطر برخورداری از امتیازاتی، اشرف مخلوقات باشند و از تمامی فرشتگان نیز برتر باشند! بسیاری از انسان‌ها، چون از این امکانات، استعدادها و افاضات بهره‌ای نمی‌برند، در همان مرتبه حیوانی حیات باقی می‌مانند و از حیوان نیز پست‌تر می‌شوند:

«وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ» (الأعراف، 179)

ترجمه: «به يقين، گروه بسيارى از جن و انس را براى دوزخ آفريديم؛ آنها دلها [عقل‌ها]‌يى دارند كه با آن (انديشه نمى‌كنند، و) نمى‌فهمند؛ و چشمانى كه با آن نمى‌بينند؛ و گوش‌هايى كه با آن نمى‌شنوند؛ آنها همچون چهارپايانند؛ بلكه گمراهتر! اينان همان غافلانند (چرا كه با داشتن همه گونه امكانات هدايت، باز هم گمراهند)!»

بنابراین، صِرف برخورداری از استعداد و امکان، دلیل برتری نمی‌شود، بلکه باید آن استعداد شکوفا گردد. بذری که کاشته نشده، یک گیاه کامل نیست؛ نطفه‌ی منی که بیرون ریخته می‌شود، یک جنین و یک انسان نیست. انسانی هم که از عقل، چشم، گوش و ... فقط بهره‌ی حیوانی می‌برد، انسان نیست.

اختیار در سایر موجودات

متأسفانه این یک شایعه و باور غلط است که بسیاری گمان می‌کنند: «هیچ موجودی جز انسان اختیاری ندارد»! نه خداوند چنین فرموده و نه حکم عقل چنین گمانی را تصدیق می‌کند!

خداوند متعال، موجود "بی‌شعور" نمی‌آفریند و هر موجودی که شعور داشته باشد، به نوعی اختیار هم دارد، منتهی کیفیت و حوزه‌ی اختیار آنها متفاوت است. خداوند متعال در قرآن کریم فرمود که تمامی مخلوقات، با اختیار خود، بندگی و اطاعت را برگزیدند:

«ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ» (فصلت، 11)

ترجمه: سپس به آفرينش آسمان پرداخت، در حالى كه بصورت دود بود؛ به آن و به زمين دستور داد: «به وجود آييد (و شكل گيريد)، خواه از روى اطاعت و خواه اكراه!» آنها گفتند: «ما از روى طاعت مى‌آييم (و شكل مى‌گيريم)!»

الف – اختیار فرشتگان

اگر فرشتگان، هیچ اختیاری نداشته باشند، پس هیچ فضیلتی هم نسبت به سایر موجوداتی که اختیار دارند، نخواهند داشت، در حالی که آنها به غیر از انسان‌های کامل، از تمامی موجودات برترند.

خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید که به فرشتگانش "امر" می‌کند و آنها در امر الهی عصیان و نافرمانی نمی‌کنند، بلکه اطاعت می‌کنند: «لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ / التّحریم، 6»؛ و امر، اطاعت یا عصیان، در جایی معنا و مورد دارد که اختیاری وجود داشته باشد.

الف / 1 – اختیار گناه

"گناه" یا همان نافرمانی [عصیان]، ریشه در قوای "شهوت و غضب" دارد که دو قوه، برای امکان حیات روی زمین، با بدن مادی و حیوانی می‌باشد. در احادیث بسیار تصریح شده که غفلت و معصیت، مخصوص دنیا [زندگی] در زمین است و پس از آن، نه غفلتی هست و نه معصیتی. لذا فرشتگان در زمین زندگی نمی‌کنند و بُعد مادی و حیوانی ندارند که شهوت و غضب حیوانی داشته باشند. فرشتگان، نفس اماره ندارند، نه این که عقل، شعور و اختیار نداشته باشند،

بنابراین، عقلانیت فرشتگان، اولاً جهت شناخت هر چه بیشتر آنان از خداوند سبحان می‌باشد، چرا که حقایق با عقل شناخته می‌شوند؛ و ثانیاً جهت اطاعت، عبادت و قرب بیشتر.

ب – حیوانات

"حیوانات" نیز هم علم دارند و هم شعور، منتهی در حد خودشان، و به همین تناسب "اختیار" هم دارند. منتهی اولاً عقل شناختی ندارند و ثانیاً منشأ اختیار آنان، همان شهوت و غضب حیوانی است و انتخاب‌هایشان نیز مبتنی بر "غریزه" می‌باشد، نه تفکر و تعقل.

«أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالطَّيْرُ صَافَّاتٍ كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَتَسْبِيحَهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ» (النّور، 48)

ترجمه: آيا نديدى تمام آنان كه در آسمان‌ها و زمينند براى خدا تسبيح مى‌كنند، و همچنين پرندگان به هنگامى كه بر فراز آسمان بال گسترده‌اند؟! هر يك از آنها نماز و تسبيح خود را مى‌داند (به آن علم دارد)؛ و خداوند به آنچه انجام ميدهند داناست!

آیا حیوانات، برای خود منطقه، لانه، آشیانه، جفت، مسیر و ...، انتخاب نمی‌کنند؟! پس اختیار دارند، اما این اختیار محدود و تابع غریزه می‌باشد.

ج – انسان و جنّ

اما انسان، [بالقوه و نه بالفعل]، از تمامی موجودات کامل‌تر است؛ چرا که هم از روح ملکوتی برخودار است و هم از بدن حیوانی؛ هم عقل شناختی دارد و هم قلبی که با آن فهم کند. هم فطرت خداشناس و خدا دوست دارد و هم نفس اماره؛ پس بالتبع هم "حبّ و بغض" دارد که امام صادق علیه السلام فرمودند: «دین و ایمان چیزی جز حبّ و بغض نیست» و البته تأکید نمودند که "حبّاً لله و بُغضاً لله»، و هم از طبیعت  مادی و قوای "شهوت و غضب حیوانی" برخوردار است.

انسان، بین "جبر و اختیار" قرار گرفته است و به راه رشد هدایت شده است، تا به حکم عقلی که به نور علم می‌بیند، راه رشد را برگزیند. بنابراین، بُعدِ اختیاری انسان [چه در امور مادی و چه معنوی – چه روحی و چه جسمی]، در "انتخاب"های او تحقق یافته و جلوه می‌کند.

اجنّه نیز در مرتبه‌ای پایین‌تر از انسان، از همین ویژگی‌ها برخوردارند، لذا می‌توانند مؤمن یا کافر گردند و ابلیس لعین که از جنیان بود، به خاطر تکبر و استکبارش، عصیان ورزید و کافر شد.

مشارکت و هم افزایی‌  - پرسش و نشانی لینک پاسخ، جهت ارسال به دوستان در فضای مجازی

پرسش:

مگر نمی‌گوییم فقط انسان از "اختیار" برخوردار است و به همین دلیل اشرف مخلوقات است، پس ابلیس چگونه نافرمانی کرد، مگر فرشتگان اختیار نافرمانی دارند؟!

پاسخ (نشانی لینک):

http://www.x-shobhe.com/shobhe/10444.html

 

 پیوستن و پیگیری در پیام‌رسان‌ها:

  

  

     

کلمات کلیدی:  قرآن