ایکس – شبهه / پایگاه پاسخگویی به سؤالات و شبهات / در محضر استاد:

متن ذیل بخشی از سخنرانی شهید مظلوم، آیت‌الله دکتر بهشتی، در باره‌ی نتایج قانونمندِ ترک امر به معروف ونهی از منکر در جامعه اسلامی می‌باشد:

شهید آیت الله دکتر بهشتی (ره):

در جلسه قبل روایتى را خواندم. این روایت در صفحه 398 از جلد 11 وسائل [الشیعة] چاپ جدید آمده است. روایت هجده از شیخ طوسى رحمة الله علیه است‌ - «قال، رُوىَ عن النبى، صلى اللّه علیه و آله و سلم، انّه قال لا تزال امتى بخیر ما امروا بالمعروف، و نهوا عن المنكر، و تعاونوا على البرّ، فاذا لم یفعلوا ذلك نزعت منهم البركات، و سلّط بعضهم على بعض، و لم یكن لهم ناصر فى‏الارض و لا فى السماء.»

از پیامبر، صلوات الله و سلامه علیه، روایت شده است كه فرمود: امت من (امت اسلام) همواره تا وقتى كه امر به معروف و نهى از منكر كند و در راه برّ و نیكى یار و یاور یكدیگر باشد در خیر و نیكى و خوبى به سر خواهد برد. اما به محض آنكه این كارها را رها كردند بركت‌هاى الهى از آنها برداشته می‌‏شود و گروهى از آنها بر گروه دیگر مسلط و چیره می‌‏شوند. آنگاه نه در زمین و نه در آسمان یار و یاورى برایشان نمی‌‏ماند.

از نهج‌‏البلاغه نیز مطلبى هست كه در ضمن سفارش و وصیت مولى على، علیه السلام، به دو فرزندش حسن و حسین، سلام الله علیهما، آمده است. پس از آن كه ضربت مرگبار ابن ملجم بر فرق مبارك وارد آمد، ایشان خطاب به دو فرزندش، و بلكه خطاب به همگان می‌‏گوید: «لا تترُكوا الامرَ بالمعروف و النهىَ عن المنكر فَیوَلّى علیكم شِرارُكم ثُمّ تَدعونَ فلا یستَجابُ لَكُم.»(نامه 47) امر به معروف و نهى از منكر را ترك مكنید! اگر امر به معروف و نهى از منكر را ترك كردید، حكومت در میان شما به دست مردم پلیدِ بد خواهد افتاد. آنها زمام قدرت و حكومت را در جامعه شما به دست خواهند گرفت؛ آن وقت شما دائماً دعا می‌‏كنید كه اى خدا، ما را از شر دنیا و آخرت خلاص كن. اما این از آن دعاهایى است كه اجابت ندارد؛ براى اینكه آن مردمی‌ از شر دنیا و آخرت خلاص می‌‏شوند كه بجنبند. مردمی‌ كه نجنبند، مردمی‌ كه بار مسئولیت را تحمل نكنند، مردمی‌ كه وظیفه بزرگ پاسدارى از حق و قانون را رها كنند، باید در انتظار قدرت‌هاى خودكامه بی‌‏مبالات نسبت به هر نوع قانون خدایى و خلقى باشند. «لا تتركوا الامر بالمعروف و النهى عن المنكر فیولّى علیكم شراركم ثمّ تَدعونَ فلا یستَجابُ لكم.»

گاهى اوقات تعبیرهاى قرآن و تعبیرهاى حدیث از نظر سبك بیان مطلب قابل ملاحظه و توجه است. به این معنا كه گاهى طرز تنظیم عبارت در بیان یك مطلب بیشتر در صدد بیان یكى از سنت‌هاى خدا و قانونمندی‌هاى ثابت اجتماع است.

در آیات قرآن و در احادیث این موضوع زیاد به چشم می‌‏خورد. این عبارت نهج‌‏البلاغه با همان شیوه بیان یك قانون اجتماعى و قانونمندى از این مطلب یاد می‌‏كند. امر به معروف و نهى از منكر را رها نكنید، چون در این حالت نتیجه اجتناب‏ناپذیر این خواهد بود كه شرار شما والى و زمامدار و فرمانروا و داراى قدرت در میان شما می‌‏شوند. این یك قانونمندى است.

برخوردارى از حكومت حق و عدل مشروط است به رعایت كامل امر به معروف و نهى از منكر. هر نوع قدرتى را كه شما در جامعه فرض كنید در معرض خطر انحراف از حق است. این شما و جامعه هستید كه باید با توجه به اهمیت و نقش بسیار مؤثر صاحبان قدرت و كسانى كه بر منصب‌هاى گوناگون اجتماعى تكیه زده‌اند در سعادت خود بكوشید. فرد فرد شما باید بدانید راه رسیدن به سعادت و راه رسیدن به حكومت حق و عدل این است كه شما از طریق امر به معروف و نهى از منكر به چنین هدفى برسید.

قانونمندى بعدى مربوط به وقتى است كه مردم چیزى را می‌‏خواهند اما براى رسیدن به آن تكان حسابى نمی‌‏خورند؛ بعد داد و بیداد راه می‌‌اندازند و براى محرومیت از حق و عدل روضه‏‌خوانى می‌‏كنند. این هم یك جور روضه‏‌خوانى است: روضه‏‌خوانى و مرثیه‏‌خوانى براى اینكه از زندگى زیر سایه فرمانروایى حق و عدل محروم‌اند. این روضه را در مقالاتشان، در اشعارشان، در كتاب‌هایشان، در جلسات‌شان، در سخنرانی‌هایشان، در گفتگوهاى دو نفرى و سه نفرى می‌‏خوانند؛ در حالى كه چه بسا همان‌ها كه این روضه را می‌‏خوانند عملاً خودشان در انحراف زندگى اجتماعى از مسیر حق و عدل سهیم‌اند. اینها باید بدانند از یك چنین روضه‏‌خوانى و روضه خواندن‌ها و بعد به دنبال آن دست را تا عالی‌ترین درجه به سوى آسمان بلند كردن‌ها، مطابق نظام عقیده و عمل اسلامی‌، كارى ساخته نیست.

«تدعون» قانونمندى بعدى است. می‌‏افتید به دعا كردن؛ خواه این دعا به سوى خدا باشد، خواه خواهش و التماس از قدرت‌هاى دیگر؛ نتیجه یكى است: «لا یستجاب لكم». چقدر این مطلب شبیه و نزدیك است به یكى از قانونمندی‌هاى اجتماعى جامعه‌‏شناسى علمی‌ پیشرفته امروز كه می‌‏گوید اصلاحات و انقلاب‌ها قابل صادر كردن و وارد كردن از خارج نیست. هیچ گاه هیچ كس نمی‌‏تواند دگرگونی‌هاى آرام و اصلاحاتى و رفرمی‌، یا دگرگونی‌هاى تند و ریشه‌دار و سریع و انقلابى را از جاى دیگر به جامعه‌ای صادر كند یا از جامعه‌ای آن را وارد كند. این خود آن جامعه است كه باید دگرگون شود تا نظامش دگرگون شود – : « إِنَّ اللّهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ - خداوند سرنوشت قومى را تغيير نمى‏دهد تا آنها وضع خود را تغيير دهند. » (الرّعد، 11).

حدیث دیگر حدیثى است كه آن هم در وسایل، در جلد یازده صفحه 394، از امام هشتم على بن موسى الرضا، سلام اللّه علیهما. در این حدیث هم همین مضمون از امام رضا آمده است: «لتأمرنَّ بالمعروف و لتنهنّ عن المنكر، او لَیستعمَلَنَّ علیكم شرارُكم فیدعوا خیارُكم فلا یستجابُ لهم.» امر به معروف خواهید كرد و نهى از منكر، وگرنه عُمّال (كارگزاران) اجتماع شما به شرار و بَدان اجتماع تبدیل می‌‏شوند و آن وقت اگر در گوشه‏‌هاى اجتماع هم آدم خوبى پیدا بشود و همیشه دعا كند، یا همواره به خیر و نیكى دعوت كند، گوش كسى به دعوت آنها بدهكار نیست. چون آن قدر كه عمال و كارگزاران جامعه به فكر و عمل جامعه جهت می‌‏دهند، خطبا و داعیان جامعه نمی‌‏توانند آن اندازه به فكر و عمل جامعه جهت بدهند.

در این احادیث دقت كنید. احادیث مختلفى نقل كردم. از پیغمبر نقل شد، از على علیه‏السلام نقل شد، از على بن موسى الرضا علیه السلام نقل شد یعنى در تمام ادوار یك مطلب و یك تعلیم است؛ هم در دوران پیغمبر، هم در دوران على علیه‏السلام، هم در دوران امام رضا علیه السلام مسأله یكى است. یك قانون ثابت وجود دارد، و عجب قانون ثابتى است!

در مطالعاتى كه در این زمینه داشتیم حتى یك جا هم نتوانستم پیدا كنم كه بگویم در آنجا بر این قانونمندى استثنا می‌‏خورد. «لتأمرنَّ بالمعروف و لتنهنَّ عن المنكر او لَیستعمَلَنَّ علیكم شراركم فیدعوا خیاركم فلا یستجاب لهم.» احساس می‌‏كنم كه توضیح بیشترى در این زمینه مفید است؛ چون این مسأله از مسائل ظریفِ علمی‌ اجتماعى است.

كمی‌ دقت بفرمایید! دور و بر زندگى خود را نگاه كنید؛ ببینید چطور می‌‏شود كه اگر در جامعه‌ای امر به معروف و نهى از منكر و پاسدارى عمومى از حق و عدل كساد و راكد شد و عملى نشد، نتیجه اجتناب‌‏ناپذیرش این است كه همه مسئولان و كارگزاران جامعه، آرام آرام به افراد بد آن جامعه تبدیل می‌‏شوند.

چرا و چطور؟ وقتى حكومت، حكومت حق و عدل است، وقتى كارهاى اجتماعى و سیاست داخلى و خارجى یك جامعه بر محور حق و عدل می‌‏چرخد، وقتى خصلت و سرشت حكومت یك جامعه خصلت و سرشت الهى، خصلت و سرشت عدل و انصاف و حمایت از حقوق عامه و حق خدا و خلق خداست، در چنین حالتى عناصر خوب و پایبند، عناصرى كه خدا را می‌‏شناسند، عناصرى كه خداترس‌اند، رغبت می‌‏كنند تا كارى را در این حكومت بپذیرند. طبیعى است كه در چنین نظامی‌ وقتى براى هر كارى آگهى كنند اول آدم‌هاى با پدر و مادر، آدم‌هایى با پرنسیپ اصولى، آدم‌هاى خداترس باایمان، آدم‌هایى كه دلشان در عشق خدمت به خدا و خلق می‌‏تپد پیشقدم می‌‏شوند.

«نوریان مر نوریان را جاذب‌اند». اما می‌‏پرسم: اگر حكومت حكومتى باشد كه سرشتش، سرشت عدل، حق، خدانگرى، خداخواهى، خدمت به خالق و خلق نباشد، در چنین نظامی‌ وقتى آگهى استخدام پخش می‌‏شود اول چه كسانى به آن سمت می‌‏روند؟ چه كسانى با رغبت بیشتر و با آزادى عمل بیشتر سراغ نام‌نویسى براى قبول یك پست و سمت و منصب می‌‏روند؟ آنها كه با ایمان‌ترند؟ آنها كه اصولی‌ترند؟ آنها كه مقیدترند؟ آنها كه وظیفه‌‏شناس‌ترند؟ نه! در چنین نظامى از همان اول عناصر پاك و سالم اصلاً رغبت نمی‌‏كنند سراغ كار دولتى بروند. حالا اگر آنها را تشویق كردیم، گفتیم اى آقا بالاخره كار مربوط به این جامعه است، بالاخره گوشت خودت، پسرت، پدرت، دخترت، مادرت، زیر دندان این پست، این سمت، این مسئول، این رئیس، این كارمند است؛ باید بروى و اقلاً در حد خودت در آنجا خدمت كنى؛ لااقل به چهار نفر مراجعه كننده توجه كنى و حق او را رعایت كنى. اگر او را با این تشویق‌ها آماده كردیم و به سمت كار هُل دادیم و او هم رفت و مشغول كار شد، و تحت تأثیر این تشویق قرار گرفت و خواست خدمتى كند؛ اما مگر می‌‏تواند؟! می‌‏بیند از همان اول كه می‌‏رود تا پستى را بگیرد می‌‏گویند: این پست سرقفلى دارد؛ چند می‌‏دهى؟! خوب، بالاخره پول را یك كارى می‌‏كنیم. بالاخره مسأله دادن پول را از یك رهبرى، راهنمایى، حاكمى می‌‏پرسد و تحت شرایط خاصى هم ممكن است یك نفر رهبر و حاكم به او بگوید برو پول بده و كار را بگیر. بالاخره به خاطر رسیدن به هدف خدمت به مردم یك لقمه چرب و نرمى هم جلو یك حیوان درنده‌ای كه بالاى سرت ایستاده بینداز.

اما، فردا می‌‏بیند كه مسأله به اینجا ختم نمی‌‏شود. توقعات دیگر هم هست. می‌‏بیند این مقام بالا از او می‌‏خواهد حق و ناحق كند؛ از او پورسانت می‌‏خواهد؛ درصد می‌‏خواهد؛ از او می‌‏خواهد به ناحق رأى بدهد؛ از او می‌‏خواهد ضعیف‏‌كشى و قوى‌‏پایى كند. آن جناب هم دیگر در می‌‏آید. بعد می‌‏آید فریادش را بر سر آن آقایى می‌‏زند كه تشویقش كرد و گفت: «برو‌ آقا، چرا گفتى من بروم؟ به من گفتى جهنم برو! من جهنم همین جا پیش چشمم حاضر شده!» - چه باید به او گفت؟

گاهى اوقات كار از این هم بالاتر می‌‏رود. مقام مافوق از او یك نوع پذیرایی‌هایى هم می‌‏خواهد كه براى او غیر قابل تحمل و فسادبار است.‌ «هان فلانى! دیشب در فلان شب‌‏نشینى نبودى؛ در فلان پارتى شركت نداشتى؛ به اتاقت كه آمدیم چرا ویسكى نبود؟ چرا تو این قدر امّلى؟ چرا ادب كارمندى ندارى؟ چرا پذیرایى سرت نمی‌‏شود؟» - كفر آقا در می‌‏آید! اگر سایه شوم ناموس شرّ بر زمامدارى جامعه افتاد یك قانونمندى است. هر قدر هم تلاش بكند این كارها آرام آرام به دست شرار می‌‏افتد: آدم‌هاى بد، بی‌بند و بار، بی‌قید و بند، بی‌‏تقوا، غیر اصولى. كارها به صورت اتوماتیك به دست این قبیل افراد می‌‏افتد و آدم‌هایى كه داراى نوعى فضیلت و كمال‌اند خود به خود از گردونه خارج می‌‏شوند و با تشویق و تبلیغ و ترغیب هم نمی‌‏شود آنها را به آن سمت برد.

رفقایى كه اهل تحلیل بیشتر باشند می‌‏توانند مطلب را از این سرنخ شروع كنند. روایت از امام باقر علیه‏‌السلام است. خیلى جالب است. – آرام آرام كه جلو می‌‏رویم می‌‏بینیم كه از بیشتر ائمه در این زمینه روایات هست و دیگر كسى خیال نمی‌‏كند كه این مطلب مخصوص شرایط زمان یكى از پیشوایان است.

از ابى عصمت كه قاضى مرو بوده، این روایت از امام باقر، علیه‏السلام نقل شده است. می‌‏فرماید: «قال یكون فى آخر الزمان قومٌ یتَّبع فیهم قوم مراؤن (الى اَن قال) ولو أضرت الصلوة بسایر ما یعملون باموالهم و ابدانهم لرفضوها كما رفضوا أسمی‌ الفرائض و اَشرفها. انّ الامر بالمعروف و النهى عن المنكر فریضة عظیمة بها تقام الفرائض. هنالك یتم غضب اللّه عز و جل علیهم، فیعُمّهم بعقابه، فیهلك الابرار فى دار الاشرار، و الصغار فى دار الكبار. انّ الامرَ بالمعروف والنهى عن المنكر سبیل الانبیاء و منهاج الصلحاء، فریضة عظیمة، بها تقام الفرائض و تأمن المذاهب و تحلّ المكاسب و تُرَدُّ المظالم و تعمَّر الارض، و ینتصف من الاعداء و یستقیم الامر.»

این روایت از طریق جابر از امام باقر، علیه السلام، روایت شده است. در آن دوره‏‌هاى آخر، در آن دوره‏‌هاى انحطاط، مردمی‌ پیدا می‌‏شوند مرید و دنباله‌‏رو یك دسته دیگر؛ یك دسته مرید و یك دسته مراد. یك دسته دنباله‌‏رو یك مشت آقا و پیشوا. این مرادها و آقاها، این پیشواها، كسانى هستند كه در میدان قرائت و عبادت خیلى خوب می‌‏درخشند. مردم آنها را افراد خوبى می‌‏دانند. مراسم مذهبى خیلى اهمیت پیدا می‌‏كند. قرآن‌‏خوان‌ها و برگزاركنندگان مراسم هم خوب می‌‏درخشند. اما این عناصر درخشنده كه كارگزاران برگزارى هر چه جالب‌تر مراسم ظاهرى دین و خوانندگان درون‌‏تهى جالب قرآن كریم‌اند، مردمی‌ هستند خام و بی‌ مخ. چرا؟ چون اینها امر به معروف و نهى از منكر را لازم و واجب نمی‌‏دانند، مگر آنجا كه در هر ضررى بر رویشان بسته باشد. اگر گردى به دامنشان نشیند و اگر از گل بالاتر به ایشان نگویند، آن وقت امر به معروف و نهى از منكر را لازم می‌‏دانند.

وقتى می‌‏گویند آقا، چرا امر به معروف و نهى از منكر نمی‌‏كنید، براى خودشان عذرها، بهانه‏‌ها و مجوزهایى می‌‏تراشند. اینها مردمی‌ هستند كه اگر روزى نماز هم به منافع مالى یا شخصى و آسایش بدنی‌شان ضررى برساند و مزاحم منافع‌شان شود، آن را هم رها می‌‏كنند؛ همان طور كه شریف‌ترین، پرارج‌ترین و برترین واجبات، یعنى امر به معروف و نهى از منكر را رها كردند. معلوم می‌‏شود كه برترین تكالیف و واجبات امر به معروف و نهى از منكر است.

آگاه باشید! امر به معروف و نهى از منكر واجبى بزرگ است كه واجبات دیگر در پرتو آن انجام می‌‏شود و نگهبانى می‌‏شود. نتیجه اینكه وقتى این كار را كردند، وقتى این وضع پیش آمد، آن وقت در چنین شرایطى خشم خداى عزّ و جلّ بر چنین مردمی‌ تمام و كمال به حد اعلا می‌‏رسد و همه را در برمی‌‏گیرد؛ در نتیجه، نیكان در سراى بدان نابود می‌‏شوند و حتى اگر چند آدم خوب هم هستند مشمول این عقاب می‌‏گردند و كودكان بی‌‏گناه، در سرزمین بزرگان بی‌‏تعهد و بی‌‏تفاوت نابود می‌‏شوند.

امر به معروف و نهى از منكر راه و روش انبیاست. روش نیكان و شایستگان و صلحاست. واجبى بس بزرگ است كه واجبات دیگر به بركت آن انجام شدنى است. امنیت راه‌ها، (ببیند امر به معروف و نهى از منكر تا كجا می‌‏رود!) امنیت راه‌ها، رو به راه بودن و حلال بودن كسب و كارها، بی‌‏غل و غش بودن كسب و كارها در پرتو آن به دست می‌‏آید؛ ستم‌ها و تجاوزها در پرتو آن برطرف می‌‏شود؛ حقوق از دست رفته در پرتو آن به صاحبانش باز می‌‏گردد؛ آبادى و عمران زمین در پرتو آن به دست می‌‏آید؛ انتقام از دشمنان در پرتو آن گرفته می‌‏شود؛ كار اجتماع، امر اجتماع و زمامدارى اجتماع در پرتو آن سرراست می‌‏شود. می‌‏بینید شعاع عمل و اثر امر به معروف و نهى از منكر تا كجا می‌‏رود!

مسائل معنوى، حیات روحى جامعه، مسائل اخلاقى، فضیلت، عدالت اجتماعى و عدالت اقتصادى، امنیت و سلامت و روال زندگى در گرو چیست؟ در گرو جنبیدن و احساس تعهد كردن و امر به معروف و نهى از منكر را كوچك و ساده نشمردن.

روایتى دیگرى هست كه هم در نهج‌‏البلاغه آمده و هم در كتاب وسائل. «و اِنَّ الامرَ بالمعروفِ و النهىَ عن المنكر لخُلقان من خُلق اللّه سبحانه و انهما لا یقَرّبان مِن اجل و لا ینقُصان مِن رزقٍ». ( نهج البلاغه، خطبه 156) - امر به معروف و نهى از مكر از كتاب خداى عز و جل است. «إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِيتَاء ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ» .(النّحل، 90)»

بدانید امر به معروف و نهى از منكر نه اجل و مرگ را نزدیك می‌‏كند نه رزق و روزى را می‌‏كاهد! اى انسان، این قدر در دایره زندگى‏ات تنگ‌‏نظر مباش! وظیفه‌‏گزار باش! خدا از بنده بیچاره زبون خوار كه به خوارى تن در می‌‏دهد خوشش نمی‌‏آید؛ بنده‌ای كه از مرگ یا تنگى زندگى و معیشت می‌‏ترسد.

روایتى است از پیغمبر اكرم، صلوات اللّه و سلامه علیه، در جلد یازدهم وسائل صفحه 397 آمده است: «قال النبى، صلى اللّه علیه و اله و سلّم، انّ اللّه عَزّ و جلّ، لیبغض المؤمن الضعیف الذى لا دین له. فقیل: و ما المؤمن الضعیف الذى لا دین له؟ قال: الذى لا ینهى عن المنكر.» خدا از بنده مؤمنى كه ضعیف و زبون و خوار است و دین ندارد بدش می‌‏آید. مؤمنى كه دین ندارد! شنونده‏‌ها تعجب كردند؛ عرض كردند یا رسول اللّه، كیست آن مؤمنى كه دین ندارد؟ فرمود آن انسانى كه در صف مؤمنان است اما مؤمنى است بی‌‏تفاوت و بی‌‏رگ؛ نهى از منكر نمی‌‏كند؛ هر چیز بد و زشتى در برابر دیدگانش بود بی‌‏تفاوت از كنار آن رد می‌‏شود.

در روایت دیگرى از امام صادق علیه السلام… ببینید امام صادق در عصر خودش امر به معروف و نهى از منكر را مسئول چه وظیفه بزرگ و عهده‌دار كدام نقش حساس معرفى می‌‏كند. روایت از امام صادق است – لابد اگر نمی‌‏گفتم از امام صادق است شما فكر می‌‏كردید از امام على در زمانى است كه شمشیر به دست دارد. على و فرزندان على و پیغمبر پیشواى همه، و قرآن، كتابى كه همه آنها براى تبلیغ و ابلاغ و تبیین آن آمدند، همه در این زمینه هم‏‌صدا هستند.

روایت امام صادق، علیه‌‏السلام در صفحه 395 از جلد یازده وسائل، روایت شماره 9 مذكور است. روایت این است: «ما قُدِّست امةٌ لم یؤخَذ لضعیفها من قویها غیر متعتع.» جامعه و امتى كه در آن حق ضعیف از قوى چنان با قدرت گرفته نشود كه قوى با تواضع و خضوع حق ضعیف را به او بپردازد، جامعه‌ای كه چنین شیوه‌ای در آن جارى و سارى نباشد، جامعه مقدس و منزه و پیراسته‌ای نیست، بلكه جامعه‌ای است آلوده. آنها كه فكر می‌‏كنند فقط یكى دو نفر از ائمه ما ائمه شیعه هستند كه راستى راستى امامت‌شان چشمگیر است، (امام على و امام حسین) و بقیه انگار همه صلح كلى شده بودند، خوب است كه این روایات را ببینند. اگر امام صادق در زمان خود رهبر شمشیر به دست یك نهضت سازنده‌ی چنین نظامی‌ نبود، نه براى آن بود كه به چنین نظامی‌ توجه نداشت و نه اینكه می‌‏ترسید جانش را بر سر این كار بگذارد؛ براى آن بود كه می‌‏دانست نهضت‌ها گاهى راهى بس دور و دراز دارند تا به ثمر رسند.

 

 

کلمات کلیدی:  در محضر استاد