: خوب است ابتدا به معنای «عبادت» فکر کنیم. عبادت به مفهوم نماز، روزه، حج ... یا سایر اعمال نیست، بلکه اینها همه از مصادیق عبادت معبودی چون «رب‌العالمین» می‌باشد.

عبادت یعنی «بندگی» و بندگی نیز «وابستگی صرف» یا نهایت وابستگی است. لذا هر انسانی از آن جهت که ناقص است، نیازمند و عاشق کمال نیز هست. پس، حرکت و تلاش می‌کند تا به کمال نزدیک و نزدیک‌تر گردد. و کمال نیز حدود و ثغوری ندارد و محدود نیست و الله جلّ جلاله هستی و کمال محض است. به این تلاش برای قرب معبود می‌گویند: «عبادت». خواه هدف «الله جل جلاله» یا خدایی ناکرده، غیر او.

الف - اگر چه معبود حقیقی و واقعی یکی است، اما انسان‌ها گاه مصادیقی از مخلوقات مانند: «بت، حیوانات، علم، شهوات، هوای نفس و ...» را معبود می‌گیرند و به عبادت آن مشغول می‌شوند.

بدیهی است هر معبودی، عبادت خاص خود را دارد. چرا که رسیدن به هر هدفی به عنوان کمال، راه ویژه‌ای دارد. مثلاً اگر معبود کسی «شهوت جنسی‌»اش شد،‌ عبادت چنین معبودی فقط تلاش برای ارضای غزایز است و اگر معبود کسی ثروت یا قدرت شد، عبادتش نیز همان تلاش برای کسب ثروت و قدرت می‌باشد.

اما اگر معبود کسی، الله جل جلاله بود، عبادت او، شناخت، تسلیم و اطاعت خواهد بود. و به طور کلی رهایی از شرک و رسیدن توحید همه مبتنی بر «تفکر» است. و اساساً این «تفکر» است که مانع از اتخاذ معبودهای کاذب و معرفت و عبادت معبود واقعی می‌گردد.

بدن انسان حرکاتی دارد که مبین نیازها و خواست‌های اوست – زبان انسان نیز تحرکاتی داشته و درون را در غالب کلمه و جمله آشکار می‌سازد، اما هر دو باید بر اساس «تفکر» عمل کنند. و این روح است که وابستگی پیدا می‌کند و بدن و زبان را به دنبال می‌کشد، و روح نیز به وسیله تفکر هدف‌گذاری می‌نماید. لذا عبادت فکری، بسیار والاتر و زیربنایی‌تر از عبادت بدنی یا زبانی خواهد بود، چرا که عبادت روح است.

خداوند متعال در آیات قرآن کریم، با آوردن مثال‌ها یا شواهدی از عالم خلقت یا تاریخ و سرنوشت اقوام و یا دلایل و براهین دیگر در زمینه‌های متفاوت، تأکید بسیاری بر «تفکر» نموده است. مثلاً می‌فرماید: به بارش باران، رویش گیاهان و فواید آنها از یک سو، و خشک و لم یزرع شدن همان زمین حاصلخیز از سوی دیگر نگاه کنید و نتیجه بگیرید که حیات فانی نیز همین‌طور است و پس از نعمت‌های دنیایی، یک آن وقت حساب و کتاب و یا خدایی ناکرده عذاب می‌رسد. و سپس می‌فرماید: ما آیات خود را این چنین برای اهل «تفکر» تشریح می‌کنیم (یونس، 24) – یا می‌فرماید: چگونگی قرار گرفتن کوه‌ها، رودها یا جفت بودن گیاهان و ... (نظام خلقت) نشانه‌های روشنی برای اهل تفکر است (الرعد، 3) – یا فرستادن انبیا و کتب و هدایت تشریعی – مراحل زندگی و مرگ و ...، همه نشانه‌های هدایت کننده‌ای برای اهل تفکر می‌شمارد. دقت شود که حتی دستیابی به علوم تجربی نیز نتیجه «تفکر» در صنع خداوند متعال است.

اسلام دین عقل، فکر،‌ شعور، تدبر و تذکر است. اصول دین در اسلام «تحقیقی» است و نه تقلیدی و ارزش معرفت (شناخت) بالاترین ارزش‌ها است و عمل با فکر، چه عبادت متعارف باشد و چه تلاش برای معیشت و زندگی روزمره، ارزش والاتری از عمل بدون فکر، از روی عادت، از روی جهالت، از روی تعصب، از روی خواهش‌های نفسانی و ... دارد.

ب - خوب است انسانی که در این عالم گسترده و جهان‌پهناور زندگی می‌کند، به «صنع» خدا و چگونگی آفرینش فکر کند – خوب است به مبدأ و معاد خود فکر کند – امیرالمؤمنین (ع) بدین مضمون فرمود که خدا رحمت کسی را که فهمید از کجا آمده در کجا هست و به کجا می‌رود؟ خوب انسان به اهداف خُرد و کلان خود در هر کاری و روش رسیدن به آنها فکر کند – به چگونگی تعامل با دیگران فکر کند – به علل گرفتاری‌ها، شکست‌ها، ناهنجاری‌های فردی و اجتماعی‌اش و چگونگی رفع آنها فکر کند،‌ به دوست شناسی و دشمن‌شناسی (تولی و تبری) فکر کند و ...، اینها همه عباداتی است که ارزش یک ساعت آن بیش از یک‌سال، هفتاد سال و یا یک عمر است، چرا که تعیین کننده، جهت‌دهنده و سازنده‌ی شخصیت فردی و اجتماعی بشر است. و البته تردیدی نیست که وقتی سایر عبادات متعارف چون نماز، روزه، امر به معروف و نهی از منکر و ... نیز با «تفکر» انجام پذیرد، والاترین ارزش و اثر را دارد.

ج – چند حدیث در ارزش و آثار تفکر:

قال رسول الله صلی الله علیه و آله: فِكْرَةُ ساعَةٍ خَیرٌ مِنْ عبادَةِ سنَةٍ. «بحارالانوار، ج 71، ص 326»

رسول خدا صلی الله علیه و آله - فرمود: ساعتی اندیشه كردن بهتر از یك سال عبادت است. (در احادیث دیگر تا هفتاد سال نیز بیان شده است).

قال الامام علی - علیه السّلام: لا عِبادَةَ كَالتَّفكُّرِ فی صَنْعةِ اللهِ عزّوَجلّ. «امالی طوسی، ص 146»

امام علی علیه السّلام - فرمود: هیچ عبادتی مانند اندیشیدن در صنع (خلق) خدای عزوجل نیست.

قال الامام علی علیه السّلام: تَمییزُ الباقی مِنَ الْفانی مِنْ أَشْرَفِ النَّظَرِ. «غررالحكم، ح 4494»

امام علی علیه السّلام فرمود: تمییز دادن و تشخیص امور ماندنی از امور فانی و رفتنی، از برترین اندیشه‌‌هاست.

قال الامام علی علیه السّلام: أَلفِكْرُ فی الْعَواقِبِ یُنْجی مِنَ الْمَعاطِبِ. «غررالحكم، ح 1460»

امام علی علیه السّلام فرمود: اندیشه در عواقب امور (انسان را) از افتادن در مهلكه‌ها نجات می‌دهد.

قال الامام المجتبی علیه السّلام: اُوصیكُم بِتَقْوَی اللهِ وَ إدامَةِ التَّفكُّرِ، فَإِنَّ التَّفكُّرَ أََبُو كُلَّ خَیْرٍ وَ اُمَّهُ. «مجموعه ورام، ج 1، ص 52»

امام حسن علیه السّلام فرمود: شما را به تقوای الهی و اندیشیدن مدام سفارش می‌كنم، زیرا كه اندیشیدن پدر و مادر همة خوبیهاست.

قال الامام الكاظم - علیه السّلام: ... اِنَّ لِكُلِّ شَیٍِ دَلیلاً وَ دلیلُ العَقلِ التَّفَكُرُ وَ دلیلُ التَّفَكُّرِ الصّمت و لِكُلِّ شیٍ مطیَّةً وَ مَطیَّةَ العَقلِ التَّواضُعِ ... . «اصول كافی، ج 1، ص 15»

امام كاظم علیه السّلام فرمود: ... برای هر چیزی دلیل (و نشانه‌ای) وجود دارد و دلیل عقل تفكر است و دلیل تفكرسكوت است و برای هر چیزی مركبی است و مركب عقل تواضع است.

 

کلمات کلیدی:  گوناگون   عبادت