ایکس – شبهه / پایگاه پاسخگویی به سؤالات و شبهات: این که سیصد سال توبه نموده‌اند یا کمتر یا بیشتر نمی‌دانیم، هر چند که می‌دانیم انبیای الهی همه «تواب» بودند و تمام عمر در حال توبه بودند.

البته دقت شود که معنای توبه این نیست که حتماً انسان مرتکب خطا و معصیتی شده باشد، بلکه توبه یعنی بازگشت. چنان چه «تواب» به معنای زیاد بازگشت کننده، از اسامی حق تعالی است، چرا که بسیار نظر رحمانی خود را به بندگانش و حتی بندگان معصیت کارش، باز می‌گرداند.

الف – بله، به این که خداوند کریم، دعایی جهت توبه به حضرت آدم علیه‌السلام یاد داد، در قرآن کریم تصریح شده است. می‌فرماید:

«فَتَلَقَّى آدَمُ مِن رَّبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ» (البقره، 37)

ترجمه: پس آدم از پروردگارش كلماتى را دريافت نمود و [خدا] بر او ببخشود آرى او [ست كه] توبه‏پذيرِ مهربان است.

ب – هم چنین در قرآن کریم به این حضرت آدم علیه‌السلام به خداوند متعال چه عرضه داشت، تصریح شده است، هر چند که بیان نشده همین یک جمله را گفته و سپس خاموش شده است. می‌فرماید حضرات آدم و حوا علیهماالسلام، هر دو به ظلم به خویشتن اذعان کردند و گفتند:

«قَالاَ رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ» (الأعراف، 23)

ترجمه: گفتند: پروردگارا ما بر خويشتن ستم كرديم و اگر بر ما نبخشايى و به ما رحم نكنى مسلماً از زيانكاران خواهيم بود.

چنین بر می‌آید که فهم گناه و ظلم به خود و سپس اذعان به آن و تصمیم به بازگشت و طلب مغفرت، جان توبه است. چنان چه این همان مضمونی است که حضرت یونس علیه‌السلام نیز برای توبه بیان داشت و مستجاب واقع گردید و به ذکر یونسیه معروف است:

«وَذَا النُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَن لَّن نَّقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى فِي الظُّلُمَاتِ أَن لَّا إِلَهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنتُ مِنَ الظَّالِمِينَ» (الأنبیاء، 87)

ترجمه: و ذوالنون را [ياد كن] آنگاه كه خشمگين رفت و پنداشت كه ما هرگز بر او قدرتى نداريم تا در [دل] تاريكی‌ها ندا درداد كه معبودى جز تو نيست منزهى تو راستى كه من از ستمكاران بودم.

و حضرت موسی علیه‌السلام نیز به همین مضمون توبه نمود و عرضه داشت:

«قَالَ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ» (القصص، 16)

ترجمه: (موسی) گفت: پروردگارا! من بر خويشتن ستم كردم، مرا ببخش! پس [خدا] از او درگذشت كه او آمرزنده‏ى مهربان است.

و همین‌طور شاهدیم که امیرالمؤمنین در مناجات کمیل همین مضمون را عرضه می‌دارد: «لا اِلهَ اِلاّ اَنْتَ سُبْحانَكَ وَ بِحَمْدِكَ ظَلَمْتُ نَفْسى» 

حدیث:

اما در احادیث وارده و معتبر، به کلمات آموخته شده جهت توبه و پذیرش آن اشاره شده است، منتهی ابتدا باید به دو مسئله مهم توجه نمود:

1-      معنای «کلمه یا جمع آن کلمات»، به ویژه در ادبیات قرآنی، صرفاً لفظ یا واژه یا جمله نیست، چنان چه فرمود: حضرت ابراهیم علیه‌السلام را به کلماتی آزمود و سپس به امامتش برگزید. بلکه القای کلمه در «فَتَلَقَّى آدَمُ مِن رَّبِّهِ كَلِمَاتٍ»، القا و آموزش روح و بطن توبه (بازگشت) است و القای ملزومات آن است که از آن جمله: امید به رحمت واسعه‌ی الهی، فهم و درک ضرورت توبه، باور ظلم به خود (ظَلَمْتُ نَفْسى) و مورد آن و نیز اقرار به آن نزد پروردگار عالم می‌باشد که در قالب زبان (لسان) نیز بیان می‌گردد.

2-     با توجه به مقدمات فوق، بدیهی است که توبه حضرت آدم علیه‌السلام، نه منحصر به بیان یک جمله بود و نه محدود به یک بار بیان با یک جمله مشخص بود. مضافاً بر این که طبق احادیث منقول از تشیع و تسنن، خداوند متعال به او آموخت که توبه (بازگشت) و استغفار و شامل رحمت الهی شدن، وسیله (توسل) نیز می‌خواهد، چنان چه به همه مؤمنین امر نمود که برای قرب الهی، وسیله بجویند و توسل داشته باشند:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَابْتَغُواْ إِلَيهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُواْ فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» (المائده، 35)

ترجمه: اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! از خدا بترسيد و [براى تقرب‏] به سوى او وسيله بجوييد و در راه او جهاد كنيد، باشد كه رستگار شويد.

از این رو در احادیث به بیانات گوناگون به ذکر «ظَلَمْتُ نَفْسى» با توسل به اهل بیت علیهم‌السلام توسط ایشان نیز اشاره شده است که برای نمونه به ذکر دو حدیث بسنده می‌شود:

منبع شیعی:

از ابن عباس روایت شده است که پیامبر خدا فرمود: «‌هنگامی که آدم علیه السلام با خطایی که کرد، از بهشت اخراج شد، جبرئیل نزد او آمد و گفت: « ای آدم! خدای خود را بخوان.» (دعا کن).

گفت: «‌دوست من، جبرئیل؛ چگونه بخوانم؟»

گفت: «‌بگو پروردگارا، تو را به حق پنج نفری که آنها را در آخر زمان از نسل من می‌آفرینی، می‌خواهم که توبه مرا بپذیری و رحمت خود را بر من بگستران»

آدم گفت:« ای جبرئیل، نام آنها را برایم بگو.»

جبرئیل گفت: «‌بگو: اللٌهم بحق نبیک و بحق علی وصی نبیک و بحق فاطمة بنت نبیک و بحق الحسن و الحسین سبطی نبیک إلّاتبت علٌی فارحمتی»

یعنی: خدایا به حق پیامبرت و به حق علی، وصی پیامبرت، و به حق فاطمه، دختر پیامبرت، و به حق حسن و حسین، دو نوه پیامبرت، توبه مرا قبول کن و مرا مورد رحمت خویش قرار ده.

آدم علیه السلام خدا را به این اسامی خواند و خداوند توبه‌اش را پذیرفت. (بحار الانوار، ج 26، ص 333)

منبع سنّی:

روایت است از ابن نجار که او از ابن عباس روایت می‌کند که گفت :‌

من از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرسیدم آن کلمات کدام کلمات بودند که خداوند به حضرت آدم آموخت و توبه او را پذیرفت؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند :‌

حضرت آدم خدا را صدا زد بحق محمد، و علی، و فاطمه، و حسن، و حسین توبه مرا بپذیر؛ پس بعد از آن خداوند توبه حضرت آدم علیه السلام را پذیرفت.

 

(تفسیر درالمنثور جلال الدین سیوطی ص ۳۲۴)

کلمات کلیدی:  قرآن   دعا   ذکر