بررسی تحولات دیپلماتیک؛ از شورای عالی امنیت ملی تا وزارت خارجه

اگر چه علی‏لاریجانی خیلی زود و پس از 26 ماه در آغازین روزهای پايیز 86 جایگاه خود در شورای عالی امنیت‏ملی را به سعید‏جلیلی سپرد تا مسیر پرونده هسته‏ای ریل‏گذاری انقلابی‏تری را تجربه کند، اما جا‏به‏جایی متکی مسئول ستاد انتخاباتی او در استان تهران با علی‏اکبر‏صالحی کمی به طول انجامید و اکنون به نظر می‏رسد با کلید خوردن فصل جدیدی از تغییرات، تحولاتی نو در وزارت خارجه نیز در راه باشد.

 

«Iran pn»: به گزارش رجانیوز، عملکرد دولت اصولگرا از همان آغاز اگر چه در حوزه سیاست خارجه تحسین برانگیز بود، اما بدنه سابق دستگاه دیپلماسی انگار تاب رویکرد انقلابی جدید را نداشت. از سوی دیگر تفاوت‏هایي نیز در نقطه نظرات تصمیم‏گیران دستگاه دیپلماسی مشاهده می‏شد؛ همین تفاوت‏ها بود که خیلی زود و با وجود انتقاداتی که آن روزها نسبت به جا‏به‏جایی در شورای عالی امنیت ملی مطرح می‏شد، پای سعید جلیلی را به این شورا باز کرد تا بعدها همگان تأثیر این جا‏به‏جایی را به تحسین بنشینند.

 

حکایت وزارت‏خارجه اما همچنان باقی ماند تا بارها و بارها شایعات برای رفتن یا ماندن متکی شکل بگیرد و بعد هم تکذیب شود. در این شرایط انتقادات زیادی نیز متوجه وزارت خارجه می‏شد. این انتقادات تا بدانجا بود که برخي دانشجویان در همایشی در دانشگاه تهران وزارت امور خارجه را "وزارت امور تشریفات خارجه لقب" دادند!

 

انتقادات نسبت به وزارت‏خارجه البته تنها در همین حد باقی نماند. از یک سو چهره‏های مختلف سیاسی انتقاداتی را مطرح می‏کردند، از یک سو تنی چند از مراجع مسائلی را مورد توجه قرار می‏دادند و از سوی دیگر شخص رئیس جمهور رأساً از لزوم اصلاح ساختار وزارت خارجه سخن می‏گفت. محمود احمدی‏نژاد طی مصاحبه‏ای در شهریورماه سال جاری تصریح کرد: «موضوع مهم این است که تغییر نگاهی که در سیاست‌ خارجی رخ داده، باید در وزارت خارجه نهادینه شود. بالاخره چندین سال این وزارتخانه بر مسیر همراهی با معادلات جهانی حرکت کرده، حالا بناست تحول رخ دهد، البته تحولاتی نیز شروع شده که من امیدوارم این تحولات به سرعت جلو برود.  ساختار وزارت خارجه، تشکیلات سفارتخانه‌ها و درجه‌بندی آنها باید عوض شود. همچنین ارزیابی‌ها و ادبیات دیپلماتیک باید تغییر کند که این کار آغاز شده و من امیدوارم با سرعت ادامه پیدا کند و تکمیل شود.» و این نشان از آن داشت که حتی رئیس جمهور هم بعد گذشت این سال‏ها هنوز وزارت خارجه را در مسیر و جایگاه واقعی خود نمی‏بیند و معتقد است هنوز تحولات لازم در آن محقق نشده است.

 

 

اکنون به نظر می‏رسد دولت بیش از پیش می‏بايد به تبیین و تنظیم جایگاه درست و واقعی وزارت خارجه توجه کند و انتظاراتی را که رهبری طی این سال‏ها مورد توجه قرار داده‏اند، مورد توجه جدی قرار دهد. طبیعتا با قرار گرفتن وزارت خارجه در جایگاه اصلی خود انتظار می‏رود موازی‏کاری‏ها در حوزه دیپلماسی نیز به حداقل برسد. موضوعی که سفر اخیر مشایی به اردن نگرانی‎هایی را از به جریان افتادن مجدد آن به وجود آورده است.

 

 رهبر انقلاب در همین زمینه و در دیدار با اعضای هیئت دولت در شهریور 89 بر این موضوع تأکید کرده بودند: «یك مسئله‌ دیگر هم در مدیریت‏هاى دولتى، كار موازى است. در دولت نباید كارهاى موازى انجام بگیرد. كار موازى چند عیب دارد: اولاً هزینه‌ انسانى زیادى بی‏جا مصرف می‏شود، ثانیاً هزینه‌ مالى زیادى مصرف می‏شود، ثالثاً تناقض در تصمیم‌گیرى‌ها به وجود مى‌آید - وقتى دو دستگاه مسئول یك كارى هستند، این یك تصمیم می‏گیرد، آن هم یك تصمیم دیگر می‏گیرد - و رابعاً از همه بالاتر، مسئولیت لوث می‏شود. فرض كنید توى فلان مسئله‌ اقتصادى یا مسئله‌ فرهنگى یا مسئله‌ سیاست خارجى یا هرچه، اگر چنانچه یك مشكلى پیش بیاید، مسئولیت لوث می‏شود. وقتى كار موازى انجام گرفت، مسئولیت لوث می‏شود. بین دولت - یعنى قوه‌ى مجریه - و بعضى از دستگاه‌هاى بیرون از قوه‌ى مجریه، یك جاهائى بعضى موازى‌كارى‌ها هست. همه‌ى تلاشمان این است كه بلكه این موازى‌كارى‌ها را یك جورى حل كنیم، اصلاح كنیم، علاج كنیم. در داخل دولت، دیگر نبایستى از این موازى‌كارى‌ها به وجود بیاید. حالا یك موارد خاصى هست؛ اما كلى‌اش این است كه موازى‌كارى خوب نیست.»

 

جالب آنکه ایشان در همین دیدار نیز شخصا کاستی‏های وزارت خارجه را مورد نقد قرار دادند و با اشاره به عملکرد وزیر خارجه فرمودند: «یك نكته‌اى در اینجا وجود دارد و آن این است كه دیپلماسى فقط تحرك و رفتن و نشستن و ملاقات كردن نیست؛ اینها كالبد دیپلماسى است، اینها آن جسم دیپلماسى است -كه البته خیلى هم مهم است- جسم، یك روحى دارد؛ این را بایستى در دستگاه دیپلماسى تقویت كرد. البته آقایان انصافاً دارند زحمت می‏كشند؛ نباید ناسپاسى كرد از زحماتى كه دارند می‏كشند؛ لیكن خواستم در این خصوص تذكر بدهم. فرض كنید ما یك اجلاسى داریم، یك جلسه‌اى داریم؛ خوب، توى این جلسه چى در مى‌آید؟ یك جاهايى خیلى خوب است؛ مثل همین اجلاس ان.پى.تى كه در نیویورك برگزار شد؛ خوب، جزو كارهاى جالب و برجسته‌اى بود كه انجام گرفت؛ یا بعضى از كارهاى دیگرى كه من در جریان قرار می‌گیرم - بعضى از ملاقات‌ها، بعضى از مذاكره‌ها، بعضى از نشست‌ها - انسان وقتى محتواهایش را نگاه می‌كند، مى‌بیند محتواهاى خوبى است، یعنى پیداست كه كار انجام گرفته؛ لیكن بعضى‌ها هم احتیاج دارد به تأمل، احتیاج دارد به دقت و بررسى.»

 

ایشان همچنین افزودند:«در كار دیپلماسى، این تحرك‏ها را بایستى در یك جهت صحیح و با یك محتواى كامل قرار داد. همه‌ كارهاى دیپلماتیك باید در وزارت خارجه متمركز شود؛ یعنى باید اینها از طرف وزارت خارجه هدایت شود. و در مذاكره اقتصادى با كشورها هم، به نظر ما آن بخشى كه در وزارت خارجه مسئولیت مسائل اقتصادى را دارد، محل تمركز این رفت و آمدها و تحركات است.»

 

همین نظر را رهبر انقلاب دقیقا در دیدار با اعضای هیئت دولت در سال 85 هم مطرح كرده بودند: «این سفرهاى خارجى، ملاقات‌هاى خوب و گفت‌وگوهاى تلفنى، همه‏اش كارهاى لازم امروز ماست؛ هر چه حجم و كیفیت اینها را بالا ببرید، بهتر است. مسئله‏ى دیپلماسى مهم است؛ البته همین‏طور كه گفتیم، دیپلماسى باید جهت‏دار باشد؛ باید بدانیم چه می‌خواهیم و دنبال چه هستیم. گاهى انسان با پنج، شش، ده تا كار متفرق به یك هدفى می‏رسد كه ظاهراً هیچ‏كدام از آن كارها، فى نفسه آن هدف را نشان نمی‏دهند؛ اما مجموع آن كارها، آن هدف را نشان می‏دهند. فرض كنید فلان موقعیت منطقه‏اى یا فلان پیشرفت بین‏ المللى با پنج تا، شش تا، ده تا كار فراهم می‏شود. و دیپلماسى را باید به كار اقتصادى بین‏المللى وصل كرد. یكى از ضعف‏هاى عمده‏ ما، هم زمان دولت قبل، هم زمان دولت ماقبلِ قبل، همین بود كه دستگاه‏هاى اقتصادىِ ما به دستگاه وزارت خارجه‏ى ما متصل نبودند؛ یعنى آنها براى خودشان كار می‏كردند؛ گاهى یك نفرى می‏رفت از یك وزارتخانه‏اى، در یك كشورى یك قرارداد مهمِ قابل توجهى هم مى‏بست، آن وقت سفیر ما در آن كشور اصلاً مطلع نمی‏شد؛ خوب، این خیلى عیب بزرگى است. نباید بگذارید این كار در این دولت اتفاق بیفتد.»

این تأکیدات نشان از یک مشکل در وزارت خارجه داشته و دارد. مشکلی که شاید بدترین رونمای آن ماجرای پناهنده شدن برخی سفرای ایران باشد. به عبارت دیگر وزارت خارجه نیازمند دمیده شدن یک روح انقلابی جدید است و البته یک کلان نگری در مجموعه دولت؛ همان طور که شورای عالی امنیت ملی نیازمند این تحول بود. برای رفع این معضل نیز مطابق تشخیص رهبری باید مستقیما وارد عمل شد و حتی الامکان نباید با پاک کردن صورت مسئله راه‏هایی برای دور زدن وزارتخانه پیدا کرد. رهبر انقلاب در دیدار با اعضای هیئت دولت در سال 84 نیز به مشکل عدم هماهنگی بخش‏های دیپلماسی و اقتصادی دولت‏ها طی سال‏های گذشته اشاره کردند و ابراز امیدواری کردند که این مشکل در دولت جدید حل شود.

 

به نظر می‏رسد اکنون فرصتی است تا یک بازنگری جدی در روند گذشته وزارت خارجه صورت پذیرد و ساز و کار جدید نیز برای رفع کاستی‏های گذشته تدارک دیده شود. علاوه بر اینکه حضور صالحی در وزارتخانه با توجه به جریانات اخیر هسته‏ای می‏تواند پیام خوبی برای طرف مخاصمه با كشورمان به همراه داشته باشد.

کلمات کلیدی:  یادداشت