«ایکس – شبهه»:

الف - از صریح ایات قرآن کریم چنین بر می‌آید که به طور قطع حضرت آدم (ع) و همسرش قبل از آن که به زمین هبوط پیدا کنند، در بهشت (جنت) بوده‌اند. اما باید دقت شود که واژه‌ی «جنت» در قرآن کریم فقط به معنای جنت اخروی نیست، بلکه به جناب (بهشت‌های) گوناگون نیز جنت اطلاق شده است و حتی به باغ و بوستان‌های زمینی نیز «جنت» به معنای جایی سبز و خرم اطلاق شده است. پس دلیلی نمی‌شود که هر کجا واژه‌ی «جنت» را مشاهده کردیم، گمان نماییم که حتماً منظور و مقصود همان «جنت المأواء» می‌باشد.

چنان چه در قالب سؤال نیز اشاره شده، آن «جنة المأوا» یا بهشت اخریٰ ویژگی‌هایی دارد و از جمله آن که هر کس وارد آن شود برای همیشه در آن جای خواهد گرفت و دیگر اخراجی در کار نیست و شیطان نیز به آن جنت راهی ندارد.

ب - «جنت» در واقع به معنا یک جایگاه است با ویژگی‌های خاصی که به تناسب «جنت»ها برای آنها ذکر شده است. به عنوان مثال اگر منظور «جنت» دنیایی باشد، ویژگی‌اش همان مکان سبز و خرم و فرح بخش است. اگر منظور از جنت همان بهشت اخروی باشد، جایگاه امن، سلامت، سر سبز و با نشاط، با نعمت‌های بی‌پایان الهی و ... برای مؤمنین و عاملین به عمل صالح است:

«أَمَّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوَى‏ نُزُلَا  بِمَا كاَنُواْ يَعْمَلُونَ» (السجده - 19)

ترجمه: اما كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‏اند، به پاداش اعمال صالح، منزلگاه پر نعمت در بهشت ابد يابند.

چنان چه «جهنم» نیز یک جایگاه است برای کفار، مشرکین، منافقین، معاندین و نیز اهل معصیت:

«وَ أَمَّا الَّذِينَ فَسَقُواْ فَمَأْوَئهُمُ النَّارُ  كلَُّمَا أَرَادُواْ أَن يخَْرُجُواْ مِنهَْا أُعِيدُواْ فِيهَا وَ قِيلَ لَهُمْ ذُوقُواْ عَذَابَ النَّارِ الَّذِى كُنتُم بِهِ تُكَذِّبُون‏» (السجده - 20)

ترجمه: اما كسانى كه عصيان ورزيده‏اند، جايشان جهنم است، و هر وقت بخواهند از آن برون شوند، بدان جا بازشان گردانند و گويند: عذاب جهنمى را كه تكذيبش مى‏كرديد بچشيد.

ج – لذا به جایگاهی که ملائک در آن حضور داشتند و ابلیس نیز به واسطه‌ی عبادات زیاد و علنی نشدن کفری که در قلبش مکتوم بود در آن صف و جایگاه قرار داشت نیز «جنت» اطلاق می‌گردد. و بر اساس تصریح آیات کریمه معلوم است حضرت آدم (ع) نیز در چنین جایگاهی قرار داشته است، چرا که به ملائکه عرضه شد و به آنها دستور داده شد که به او سجده کنند و همه سجده کردند جز ابلیس که آنجا بوده و سپس آدم (ع) در همان عالم ملائک معلم آنها شد و به آن چه نمی‌دانستند تعلیم‌شان داد.

د – از سوی دیگر آیات قرآن کریم تصریح دارد که حضرت آدم (ع) به همراه همسرش، از همان ابتدا در زمین نبوده و در آسمان‌ها بوده و سپس به زمین هبوط کرده است، پس معلوم می‌شود که در همان آسمان‌ها، خداوند آنها را در بهشتی (جنتی) قرار داده بود و از به زمین هبوط پیدا کردند. به همین دلیل به آن بهشت، بهشت برزخی گفته می‌شود. چنان چه مؤمنین نیز پس از مرگ وارد بهشت می‌شوند، اما این بهشت، آن جنت المأواء یا بهشت اخروی نیست، بلکه بهشت برزخی است و کفار نیز پس از مرگ وارد جهنم می‌شوند، در حالی که این جهنم نیز جهنم برزخی است و نه جهنم قیامت.

مرحوم علامه طباطبایی (ره) در « ترجمه الميزان، ج‏8، ص: 46» می‌فرماید:

از داستان بهشت آدم به تفصيلى كه در سوره" بقره" گذشت چنين بر مى‏آيد كه قبل از اينكه آدم در زمين قرار گيرد خداوند بهشتى برزخى و آسمانى آفريده و او را در آن جاى داده، و اگر او را از خوردن از درخت مزبور نهى كرد براى اين بود كه بدين وسيله طبيعت بشرى را آزموده معلوم كند كه بشر جز به اينكه زندگى زمينى را طى كرده و در محيط امر و نهى و تكليف و امتثال تربيت شود، ممكن نيست به سعادت و بهشت ابدى نائل گردد، و جز با پيمودن اين راه محال است به مقام قرب پروردگار برسد. از اينجا نيز معلوم مى‏شود كه هيچكدام از اشكالاتى كه بر اين داستان وارد كرده‏اند وارد نيست، براى اينكه بهشت آدم بهشت جاودان نبوده تا اشكال شود به اينكه بهشت جاى اولياى خدا است نه جاى شيطان. و يا اشكال شود به اينكه بهشت جاى خلود است و كسى كه وارد آن شد ديگر بيرون نمى‏شود پس آدم چطور بيرون آمد؟ و نيز بهشت دنيايى و مادى نبوده تا مانند سرزمين‏هاى ديگر دنيا جاى زندگى دنيوى باشد و اداره آن زندگى تنها به وسيله قانون و امر و نهى مولوى ممكن باشد، بلكه بهشت برزخى و جايى بوده كه سجايا و اخلاق و خلاصه غرايز بشرى- نه فقط آدم (ع)- ظاهر و هويدا مى‏شده.

ھ –  اما در خصوص این که آیا بهشت و جهنم از همان ابتدا خلق شده‌اند و یا در آخرت خلق خواهند شد؟ پیش‌تر توضیح مفصل مبنی بر این که این دو جایگاه از همان ابتدا خلق شده‌اند ارائه شده است (1) و در احادیث و روایات نیز ضمن تصریح به خلقت این دو جایگاه، تأکید شده است که هر کس گمان نماید که بهشت و جهنم بعداً خلق خواهد شد، از ما نیست. یعنی گمان او بر اساس حقایق اعتقادی نمی‌باشد.

البته روایاتی بسیاری نیز وارد شده است که انسان بهشت و جهنم را با اعمال خود می‌سازد، اما آن چه انسان به تناسب ایمان و عمل خود ایجاد می‌کند، چگونگی عذاب‌ها و یا بهره‌وری از نعمات پروردگار می‌باشد و نه خلق جایگاه. و آیه‌ی مبارکه‌ی که در سؤال اشاره شده است:

«قُلْ سيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَديرٌ» (العنکبوت – 20)

ترجمه: بگو در زمين سير كنيد و نيك نظر كنيد كه چگونه خدا خلق را آفريد، خداوند همين جور نشاه ديگر پديد مى‏آورد كه خدا بر هر چيز قادر است‏.

اشاره به برپایی قیامت و زنده شدن مردگان و آغاز زندگی در یک نشئه یا عالم دیگر دارد و نه آغاز خلقت بهشت و جهنم. خداوند متعال در پاسخ کسانی که گمان می‌کنند انسان مجدداً زنده نخواهد شد و می‌پرسند چگونه پس از پوسیده شدن استخوان‌ها زنده شده و در عالمی دیگر زندگی خواهیم کرد؟ می فرماید: همان گونه که عالم هستی را از هیچ آفریدم و شما خاکی بیش نبودید و به انسان مبدلتان کردم و ...، دوباره شما را زنده خواهم کرد و عالم دیگر را برپا خواهم نمود، چنان چه این عالم را برپا کردم.

کلمات کلیدی:  اعتقادی   معاد