ایکس – شبهه: قبلاً در خصوص توبه، معنا و ضرورت آن مطالب مبسوطی درج گردیده است (1)، (2)، (3).

اگر به معنای «توبه» - به ویژه در فرهنگ قرآن و اسلام – توجه شود، نه تنها بسیاری از این سؤالات مرتفع می‌گردد، بلکه معلوم می‌شود که اساساً «توبه» در معنای عام آن اختصاصی به ایمان و اسلام ندارد، بلکه ضرورتی عقلانی است که توسط همگان برای رشد و نیل به کمال انجام می‌پذیرد – یا باید انجام بپذیرد.

الف - توبه با استغفار متفاوت است. استغفار یعنی از کسی طلب بخشش و مغفرت [یعنی طلب گذشت و پوشاندن عیب، نقص و خطا] شود. خواه از خدا باشد و یا از غیر خدا. پس اگر گفت «استغفروا الله»، این طلب بخشش و مغفرت از ذات مقدس ربوبی می‌باشد. لذا مهم است که انسان خود را در مقابل چه کسی و چرا مقصر بداند. ممکن است خود را در مقابل پدر، مادر، همسر، فرزند یا جامعه مقصر بداند و از آنها طلب بخشش و مغفرت نماید. منتهی از آن جهت که عالم محضر خداست و هیچ خطا و ظلمی صورت نمی‌پذیرد، مگر آن که در آن حریم و حدود الهی نادیده گرفته شده باشد و در نهایت نیز داور و مکافات دهنده اوست، مؤمن و موحد ضمن عذرخواهی از طرف مُحِقّ، حتماً از خداوند رحمان و رحیم نیز طلب بخشش و مغفرت (استغفار) می‌نماید.

اما «توبه» یعنی بازگشت. یعنی بازگشت از راه خطا به راه درست (صواب). پس به حکم عقل هر کس که برای حصول کمالی به راه افتاده و اقداماتی انجام می‌دهد، به محض آن که فهمید راه را به خطا می‌رود، باید برگردد و در راه درست حرکت نماید، وگرنه قطعاً به نتیجه نمی‌رسد که هیچ، بلکه در مسیر انحرافی خود، از هدف و منظور دورتر هم می‌شود.

در این معنا، هدف کوچک و بزرگ، بالادستی و پایین دستی، مقطعی و نهایی و... فرقی نمی‌کند، انسان به حکم عقل (و البته شرع که عین عقل است)، هر کجا در پی کمالی بود و فهمید که راه را اشتباه می‌رود، باید برگردد. به این می‌گویند «توبه».

«توبوا ألی الله» که امر الهی است نیز به همین معناست. بنده‌ای که از روی جهالت، غفلت، گمراهی، اطاعت هوای نفس و ...، از مسیر حق و رشد به سوی کمال محض که حق تعالی می‌باشد منحرف شده، باید برگردد. لذا به او تذکر داده می‌شود که  «توبوا ألی الله» - یعنی به سوی الله برگردید.

یکی از اسامی الله جل جلاله، «تواب» است. یعنی بسیار توبه کننده. و البته که گناه یا انحراف به خدای سبحان راه ندارد، بلکه به همین معنای «بازگشت» است. معاصی سبب می‌گردد که خداوند متعال از انسان عاصی رو برگرداند، اما رحمانیت و رحیمیت او نیز سبب می‌گردد که دوباره و چندباره نظر رحمتش را به سوی بنده‌اش منعطف گرداند. لذا او «توّاب» است، نظر را بر می‌گرداند و از بندگانش خواسته است که به سوی او «تواب» باشند تا به فلاح برسند.

ب – اما «توبه شکنی» دلایل متفاوتی می‌تواند داشته باشد. از جمله آن که: توبه‌اش از همان اول توبه نبوده باشد، یعنی واقعاً بازنگشته نباشد – به انحراف و آثار انحراف خود پی‌نبرده و خسران خود را درک نکرده باشد – ایمانش به خدا و آخرت ضعیف باشد و متوجه سختی جایگاه و مأوای خود در نتیجه راه خطایی که می‌رود نباشد – پس از توبه، بصیرت و مراقبت به خرج ندهد تا دوباره منحرف نگردد – فهمیده باشد که خطا کرده، اما واقع‌نگر نبوده و لذت گناه در او باقی مانده باشد – خودسازی نکرده و با کمترین اشاره دوباره متزلزل شده و برگردد – با خدای خود مأنوس، رفیق و عاشق نشده باشد – درک، شناخت و توجهش به هدف و حیات اخروی معطوف نباشد و به رغم توبه از یک گناه، همه حواس و آمالش متوجه دنیای فانی باشد و آخرت‌نگر نباشد، با قبول زحمت در مراقبت، تقوا ملکه او نگردیده باشد و ... .

کلمات کلیدی:  گوناگون