ایکس – شبهه / پایگاه پاسخگویی به سؤالات و شبهات: علم، علم است و کنونی و قدیمی ندارد. انسان هر چه بیشتر رشد کند، به علوم بیشتری واقف می‌گردد. خواه در مکتب، یا دانشگاه یا حوزه علمیه یا ... .

بدیهی است که منظور از "علم" مطلق علم به معنای "دانش" است، مگر این که در آیه یا حدیث قید خاصی به آن خورده باشد و در بیانی علم خاصی موضوع بحث باشد. مثل علم توحید، علم حدیث، علم فقه یا ... .

منتهی آن چه از تحصیل علومِ متفاوت مهم‌تر است و خودش در رأس علوم است، علم جهت‌دار به سوی مقصد اعلاست.  چرا که هر کار بی‌هدف یا با هدف مقطعی و فانی، خودش هم سرگرمی، مقطعی و فانی است، چه علم دین باشد و چه علوم دیگر.

الف – به آن دسته از آیات قرآنی که دست کم ظاهرش توجهی به "علوم طبیعی و تجربی" نموده است، دقت نمایید، همه تأکید بر "توحید و معاد" دارد. می‌فرماید: در این عالم هستی سیرِ علمی کنید - به زمین و آسمان‌ها و هر چه در آن است، نظر انداخته و توجه کنید – کسب علم کنید و ...، خب برای چه؟! برای آن که همه آیه و نشانه است و مبدأ و مقصد را نشان می‌دهد.

ب – پس اگر هدف غایی (خداشناسی، کمال انسان و قرب الی‌الله در مسیر رشد)، مدّ نظر نباشد، همه علوم، ابزاری خواهند بود. خواه کسی قرآن، تفسیر، حدیث و فقه بیاموزد، خواه صنعت، کشاورزی، هنر یا فنون دیگری بیاموزد. از این رو، مصرف آن علوم نیز ابزاری می‌شود، و همه در راه کمی زیادتر شدن چرب و شیرین دنیا به کار می‌رود. خواه تفسیر قرآن تدریس بکند، یا جراحی قلب انجام دهد، یا انواع و اقسام بمب‌ها را بسازد. چنان که رسول اعظم، صلوات الله علیه و آله می‌فرماید:

«مَنْ تعلَّمَ علماً لغیرِ اللهِ أو ارادَ به غیرَ الله فلیتبَوَّأ مقعَدَهُ من النّارِ». (منیة المرید، ص 134)

ترجمه: کسی که دانش را برای غیرِ خدا فرا گیرد و یا با آن غیر خدا را اراده کند، جایگاه او در آتش است.

از این رو تأکید بر کسب "علم جهت‌دار" شده است، حتی در علوم طبیعی و تجربی؛ باید همه آیه، نشانه، دلیل، برهان و راهنمای به سوی هدف باشد و راه را روشن‌تر کند.

«إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنزَلَ اللّهُ مِنَ السَّمَاء مِن مَّاء فَأَحْيَا بِهِ الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخِّرِ بَيْنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ لآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» (البقره، 164)

ترجمه: به يقين در آفرينش آسمان‏ها و زمين، و آمد و شد شب و روز، و كشتى‏هايى كه در دريا به سود مردم جريان دارند، و آبى كه خداوند از آسمان نازل كرده و با آن زمين را پس از مرگش زنده نموده، و در آن از هر نوع جنبنده‏اى پراكنده كرده، و گرداندن بادها (از سويى به سويى)، و ابرى كه در ميان آسمان و زمين مسخّر است، (در هر يك از اين امور هفتگانه) نشانه‏هايى است (از توحيد و قدرت و حكمت خدا) براى گروهى كه مى‏انديشند.

حدیث – دسته اول:

در دسته‌ای از احادیث و آموزه‌های اهل عصمت صلوات الله علیهم اجمعین، به مطلق ارزش "علم" تصریح و تأکید شده است:

قال رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله: فَضلُ العِلمِ أحَبُّ إلَيَّ مِن فَضلِ العِبادَةِ. (تحف العقول: 41)

ترجمه: فضليت علم نزد من خوشتر از فضيلت عبادت است.»

قال رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله: العِلمُ أفضَلُ مِنَ العِبادَةِ. (كنز العمّال: 28657)

ترجمه: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : علم برتر از عبادت است.

قال رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله: قَليلُ العِلمِ خَيرٌ مِن كَثيرِ العِبادَةِ. (منية المريد : 105)

ترجمه: اندكىِ دانش، بهتر از بسيارى عبادت است.

قال رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله: طَلَبُ العِلمِ أفضَلُ عِندَ الله مِنَ الصَّلاةِ و الصِّيامِ و الحَجِّ و الجِهادِ في سَبيلِ اللّه تَعالى. (كنز العمّال: 28655)

ترجمه: نزد خداوند، آموختن دانش برتر از نماز و روزه و حجّ و جهاد در راه خداوند متعال است.

حدیث – دسته دوم:

در دسته‌ای دیگر از احادیث نیز تصریح شده که مطلق علم به معنای دانش، منظور است. بدیهی است وقتی می‌فرمایند که علم را فرابگیرید، ولو در چین – یا می‌فرماید: حکمت را بیاموزید، ولو از کافر و ...، منظور توحید و معاد و قرآن و تفسیر و فقه نبوده است که آنان جاهل به این علوم بوده‌اند.

قال رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله: اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصِّينِ فَإِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِم‏ (منیة المرید، شهید ثانی، ص103)

ترجمه: دانش را بجوئيد، اگر چه در چين باشد زيرا طلب دانش بر هر مسلمانى واجب است.

امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام: خُذِ الْحِكْمَةَ اَنّى كانَتْ، فَاِنَّ الْحِكْمَةَ   تَكُونُ فى صَدْرِ الْمُنافِقِ فَتَلَجْلَجُ فى صَدْرِهِ حَتّى تَخْرُجَ فَتَسْكُنَ اِلى صَواحِبِها فى صَدْرِ الْمُؤْمِنِ. (نهج البلاغه، حکمت 79)

ترجمه: حكمت را هر جا هست فرا گيريد، كه حكمت در سينه منافق هم هست، در آنجا قرار (ناآرام و جوشان) مى‌گيرد تا بيرون آيد و در سينه مـؤمن بـا ديگـر يـارانـش آرام گيـرد».

امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام: الْحِكْمَةُ ضالَّةُ الْمُؤْمِنِ، فَخُذِ الْحِكْمَةَ وَ لَوْ مِنْ اَهْلِ النِّفاقِ. (نهج البلاغه، حکمت 80)

ترجمه: حکمت گمشده‌ی مؤمن است، پس حكمت را فراگير گرچه از اهل نفاق باشد.

امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام: خُذُوا الْحِكمَةَ وَ لَوْ مِنَ المُشرِكينَ؛ (بحار، ج 2، ص 97)

ترجمه: حكمت را بياموزيد ولو از مشركان.

حدیث – دسته سوم:

در دسته‌ای دیگر از احادیث و روایات، به هدفداری علم‌آموزی و جهت‌داری آن تصریح شده است:

قال رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله: مَن خَرَجَ يَطلُبُ بابا مِن عِلمٍ لِيَرُدَّ بِه باطِلاً إلى حَقٍّ ، أو ضَلالَةً إلى هُدىً ، كانَ عَمَلُهُ ذلكَ كَعِبادَةِ مُتَعَبِّدٍ أربَعينَ عاما. (الأمالي للطوسي : 619/1275)

ترجمه: هر كه براى آموختن يك باب از دانشى بيرون رود تا به وسيله آن باطلى را به حق، يا گمراهى و ضلالتى را به هدايت باز گرداند، اين كار او مانند عبادت چهل ساله عبادت كننده است.

منقول است که حضرت رسول اکرم صلوات الله علیه و آله که خود «مدینة العِلم» بودند، چنین دعا می‌نمودند: «اللهمّ اَعوذُ بِکَ مِن عِلمٍ لایَنفَع – بار الها! پناه می‌برم به تو از علمی که نفعی ندارد».

امام کاظم علیه‌السلام ماجرایی را از رسول خدا (ص) نقل کرده است که بسیار شایان توجه و تامل است.

ایشان می‌فرمایند: روزی رسول خدا (ص) به مسجد آمد. گروهی را دید که پیرامون مردی گرد آمده اند. پرسیدند: «این کسیت؟» گفتند: «علامه است» پرسیدند: «در چه چیز علامه است؟» گفتند: «داناترین مردم است به علم انساب و وقایع عرب است و بیشتر از همه به روزهای مهم جاهلیت و اشعار عربی آگاه است»!

ایشان فرمودند: «ذلِک عُلمٌ لایَضّر مَن جَهِلّه، وَ لایَنفَعُ مَن عَلِمَه» - «این علمی است که نادان به آن ضرر نمی‌کند و دانای آن [نیز] نفعی نمی‌برد» (امالی شیخ صدوق ره، 220/13)

آخرت:

پس علم باید جهت‌دار و هدفدار باشد و فایده داشته باشد، و فایده نیز آن است که آثارش تا قیامت نیز داوم و بقا داشته باشد. و «کَلّ شَیء هالِک الاّ وَجهه»، همه چیز فانی است جز او و هر چیزی که بفرمان او و برای تقرب به او باشد، باقی می‌ماند.

با این نگاه، هر علمی که در این راستا باشد، نافع است. خواه ریاضیات و فیزیک و شیمی باشد، خواه معارف و علوم قرآن و اسلامی.

منتهی باید دقت کنیم که در آخرت سؤال نمی‌شود که از قضایای فیثاغورثی یا انیشتاینی، یا حکمت یونان، ملاصدرا و بوعلی سینا، یا علوم هوا – فضا و ...، چه دانستی؟ بلکه سؤال می‌شود: آن چه آموختی را برای چه آموختی؟ هدفت چه بود و به چه کار بستی؟ آیا آن چه آموختی، خواه ریاضیات محض باشد یا خیاطی با چرخ ریسندگی قدیمی (مثل حکایت آن پیرزن در زمان رسول اکرم صلوات الله علیه و آله)، یا تفسیر کلام الله (قرآن مجید)، گامی سبب خداشناسی، معادشناسی، ایمان، تقوای بیشتر و ذخیره‌ی آخرتت شد، یا حتی اگر قرآن و تفسیر آموختی، سبب دوری و خسران بیشترت گردید؟! آیا با این علمی که آموختی، به خلق خدا و برای خدا، خدمتی کردی، یا همه مصرف نفس‌ات شد؟!

 

 

کلمات کلیدی:  قرآن   علم