ایکس – شبهه / پایگاه پاسخگویی به سؤالات و شبهات: وقتی گفته می‌شود "قبر" و مسائل مربوط به آن گفته می‌شود، ذهن ناخودآگاه گمان می‌کند که منظور همین گودالی است که جسد بی‌جان انسان را در آن قرار داده و خاک رویش می‌ریزند. در صورتی که چنین نیست، ممکن است کسی در دریا غرق شود و بپوسد، دیگری روی زمین بماند و بپوسد و دیگری در فضا پودر و خاکستر شود و یا مانند عادات و رسوم بسیاری از ملل (بت پرستان آسیای شرقی و بسیاری دیگر در غرب)، جسدشان سوزانده شود، خاکستر آن به آب ریخته شود و در نهایت یک شیشه کوچک از آن خاکستر، به عنوان یادبود به خانواده تسلیم گردد.

پس منظور از احوالات "قبر"، همان احوالات پس از گذر از دنیا به واسطه‌ی مرگ و ورود به عالمی دیگر به نام "برزخ" می‌باشد. چنان که در قرآن کریم راجع به حیات پس از زندگی در این عالم و قبل از برپایی قیامت و ورود به محشر کبری، از حیات در "برزخ" خبر داده است. [برزخ یعنی بین دو چیز – مثل عالَمِ بین دنیا و آخرت]. در قرآن کریم، چنان که بین دو دریای شور و شیرین را برزخ می‌نامد (بَینَهُمَا بَرْزَخٌ لَّا یبْغِیانِ / الرّحمن، 20)، بین دو عالم دنیا و آخرت را نیز برزخ می‌نامد:

«حَتَّى إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى یوْمِ یبْعَثُونَ» (المؤمنون، 100)

ترجمه: تا آن گاه كه مرگ یكى از ایشان فرا رسد، مى‏گوید: «پروردگارا، مرا بازگردانید * شاید من در آنچه وانهاده‏ام (دنیا) كار نیكى انجام دهم * نه چنین است، این سخنى است كه او گوینده آن است (محقق نخواهد شد) و پشاپیش آنان برزخى است تا روزى كه برانگیخته خواهند شد.

الف – بدیهی است که چون فقط دنیا دار تکلیف و عمل است، دیگر برزخ نیز مانند دنیا، برای همگان یکسان و یک شکل نیست و مؤمن با کافر، متقی با فاسد، عادل با ظالم، یک جا جمع نمی‌شوند، بلکه هر کس به تناسب اعتقادات و اعمال خود، در جایگاهی قرار می‌گیرد و با صورت برزخی خودش و اعتقادات و رفتارش زندگی می‌کند، تا قیامت برسد و حقیقت همه چیز ظهور و بروز یابد و هر کس به جزا، مکافات و پاداش کرده‌هایش برسد.

ب – از این رو، قبر محل ورود است، حفره‌ای است که انسان از آن یا بهشت برزخی وارد می‌شود و یا [العیاذ بالله] به جهنم برزخی.

امام سجاد علیه السلام در این خصوص، ذیل تفسیر آیه مبارکه «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ ...» می‌فرمایند:

«هُوَ القَبرُ وَ إنّ لَهُم فیهِ مَعِیشَةً ضَنْکاً و‌الله إنّ القَبرُ لَروضة مِن ریاضِ الجَنّة أو حُفرَةٌ مِن حَفرِ النّار» (حارالأنوار، ج 6، ص 218)

ترجمه: منظور از برزخ همان قبر است و برای مردگان در آن زندگی سختی است و به خدا قسم قبر یا باغی از باغ‌های بهشت است یا چاهی از چاه‌های آتش.

ج – خب، اگر قرار باشد که هر کسی یا وارد بهشت برزخی گردد و یا وارد جهنم برزخی شود، باید معلوم شود که چرا در چنین جایگاهی قرار گرفته است؟ از این رو یک محاکمه (سؤال و پاسخی) صورت می‌گیرد، البته نه محاکمه‌‌ای مانند روز محشر که تمامی جزئیات دیده شده و مورد سؤال واقع می‌شود، بلکه یک محاکمه کلی، که به اصل اعتقادات اختصاص دارد. باید معلوم شود که اولا او موحد و مؤمن به خدا از دنیا رفته یا کافر – ثانیاً او مسلمان از دنیا رفته یا غیر مسلمان – ثالثاً کتابش (که به آن عمل می‌کرده) قرآن کریم بوده یا کتب دیگر (حتی انواع مانیفست‌ها و قوانین بشری) – رابعاً امامش که بوده و به دنبال کدام رهبر و الگویی بوده است؟ قبله‌اش کدام بود؟ کعبه معظمه بوده است یا واشنگتن و لندن؟

پس در برزخ از اعتقادات انسان سؤال می‌شود و تردیدی نیست که تمامی اوامر الهی، توسط ملائکه‌ی مربوطه انجام می‌گیرد، چنان چه وحی توسط حضرت جبرئیل علیه السلام و ملائکه‌ی تحت فرماندهی او انجام می‌گیرد – رزق توسط حضرت میکائیل علیه السلام و فرشتگان تحت فرماندهی او توزیع می‌شود – مرگ توسط حضرت عزرائیل و فرشتگان مرگ که تحت فرمان او هستند به وقوع می‌پیوندد:

«الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظَالِمِی أَنفُسِهِمْ فَأَلْقَوُاْ السَّلَمَ مَا كُنَّا نَعْمَلُ مِن سُوءٍ بَلَى إِنَّ اللّهَ عَلِیمٌ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ» النّحل، 28)

ترجمه: كسانى كه فرشتگان جانشان را در حالى كه ستمكار بر خویش بوده‏اند مى‏ستانند (در آن حال) سر تسلیم و خضوع فرود مى‏آورند (و مى‏گویند) ما هیچ عمل بدى انجام نمى‏دادیم. چرا (انجام مى‏دادید، زیرا) مسلّما خداوند به آنچه مى‏كردید داناست.

پس از همان لحظه‌ی مرگ، مواجهه با فرشتگان گوناگون آغاز می‌گردد و از جمله «نکیر و منکر» یا «بشیر و مبشر» هستند، که به محض رود به قبر می‌آیند و از کلیات اعتقادی می‌پرسند تا جایگاه حیات برزخی او معلوم گردد.

امام صادق علیه السلام می‌فرمایند که دو فرشته «نکیر و منکر» بر او وارد شده و می‌پرسند: «فَیَسْأَلَانِ الْمَیِّتَ مَنْ رَبُّکَ وَ مَا دِینُکَ – پس از میت می‌پرسند که ربّ تو کیست و دین تو کدام است؟ / اصول کافى، جلد 3، صفحه 236»

روایتی دیگر:

شیخ‌ صدوق‌، محمّد بن‌ علی بن‌ بابَوَیه‌ قمّی‌، در كتاب‌ «أمالی‌» با إسناد متّصل‌ خود حدیث‌ می‌كند از حضرت‌ صادق‌ علیه‌ السّلام‌ كه‌: چون‌ مؤمن‌ وفات‌ كند هفتاد هزار فرشته‌ او را تا محلّ قبرش‌ تشییع‌ كنند، و چون‌ در قبرش‌ گذارند منكر و نكیر كه‌ دو فرشته‌ سؤالند نزد او می‌آیند و او را می‌نشانند و به‌ او میگویند: مَنْ رَبُّكَ؟ وَ مَا دِینُكَ؟ وَ مَنْ نَبِیكَ؟

مؤمن‌ در پاسخ‌ میگوید: پروردگار من‌ الله‌ است‌ و پیغمبر من‌ محمّد است‌ و دین‌ من‌ اسلام‌ است‌  .

آن‌ دو فرشته‌ به‌ اندازه‌ای‌ كه‌ شعاع‌ مدّ بَصَر یعنی‌ كشش‌ نور چشم‌ این‌ مؤمن‌ است‌، قبر او را گشاد می‌كنند و از بهشت‌ برای‌ او طعام‌ می‌آورند و روح‌ و ریحان‌ را برای‌ او وارد می‌كنند؛ و این‌ است‌ مفاد گفتار خداوند عزّوجلّ كه‌ میفرماید:

فَأَمَّآ إِن‌ كَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ * فَرَوْحٌ وَ رَیحَانٌ، یعنی‌ در قبرش‌، وَ جَنَّتُ نَعِیمٍ [الواقعة، 88 و 89] یعنی‌ در آخرت‌ و قیامت‌.

پس‌ حضرت‌ فرمود: و اگر كافری‌ وفات‌ كند او را هفتاد هزار ملك‌ زبانیه‌ كه‌ از جهنّم‌ هستند تشییع‌ كنند تا كنار قبرش‌.

و آن‌ شخص‌ تازه‌ گذشته‌، تشییع‌ كنندگان‌ و حاملان‌ جنازۀ خود را سوگند می‌دهد به‌ صدائی‌ كه‌ تمام‌ موجودات‌ غیر از جنّ و انس‌ می‌شنوند و می‌گوید: ای‌ كاش‌ برای‌ من‌ یك‌ بار بازگشت‌ به‌ دنیا بود تا من‌ از جمله ایمان‌ آورندگان‌ بودم‌! و میگوید:

«ارْجِعُونِی‌ لَعَلِّی‌ أَعْمَلُ فِیمَا تَرَكْتُ/ »

«مرا به‌ دنیا بر گردانید امید است‌ كه‌ من‌ با أعمال‌ صالحه‌ای‌ كه‌ انجام‌ دهم‌ آنچه‌ از من‌ ترك‌ شده‌است‌ تدارك‌ نمایم‌.»

آن‌ ملائكه‌ی زبانیه‌ او را پاسخ‌ دهند كه‌: كَلَّا إنَّهَا كَلِمَةٌ أَنْتَ قَآئِلُهَا (مستند به سوره المؤمنون، آیات 99 و 100)

«ابداً ابداً هیهات‌! بازگشتن‌ به‌ دنیا امری‌ محال‌ است»‌، این‌ كلمه‌ای‌ است‌ كه‌ تو اكنون‌ می‌گوئی‌، و عمل‌ نمی‌كردی‌، حالا هم‌ اگر بازگردی‌ عمل‌ نخواهی‌ كرد!»

و در این‌ حال‌ فرشته‌ای‌ ندا كند كه‌: لَوْ رُدَّ لَعَادَ لِمَا نُهِی عَنْهُ. «اگر او به‌ دنیا باز گردانیده‌ شود هر آینه‌ به‌ همان‌ اعمال‌ زشتی‌ كه‌ از آن‌ نهی‌ شده‌ بود عود خواهد نمود.»

و چون‌ او را در میان‌ قبر قرار دهند و مردم‌ از دور او كنار روند و مفارقت‌ نمایند، نكیر و منكر در وحشتناك‌ترین‌ صورتی‌ به‌ نزد او آیند و او را بنشانند و سپس‌ از او بپرسند: مَنْ رَبُّكَ؟ وَ مَا دِینُكَ؟ وَ مَنْ نَبِیكَ؟

زبانش‌ در ادا كردن‌ پاسخ‌ سنگین‌ شود و قدرت‌ بر جواب‌ نیاورد؛ آن‌ دو فرشته‌ چنان‌ ضربه‌ای‌ بر او زنند از عذاب‌ خدا، كه‌ تمام‌ اشیاء از آن‌ ضربه‌ به‌ دهشت‌ افتند. دو باره‌ از او پرسند: مَنْ رَبُّكَ؟ وَ مَا دِینُكَ؟ وَ مَنْ نَبِیكَ؟ فَیقُولُ: لَا أَدْرِی‌ «پس‌ گوید كه‌ نمیدانم‌.» و به‌ او میگویند: لَا دَرَیتَ وَ لَا هُدِیتَ وَ لَا أَفْلَحْتَ. «نفهمیدی‌ و راه‌ نیافتی‌ و رستگار نشدی‌. » پس‌ از آن‌ دری‌ از آتش‌ به‌ روی‌ او بگشایند و از حَمیمِ دوزخ‌ برای‌ او فرود آورند؛ و این‌ است‌ گفتار خداوند:

وَ أَمَّآ إِن‌ كَانَ مِنَ الْمُكَذِّبِینَ الضَّآلِّینَ * فَنُزُلٌ مِّنْ حَمِیمٍ، یعنی‌ در قبر وَ تَصْلِیةُ جَحِیمٍ، (الواقعة، 92 تا 94) یعنی‌ در آخرت‌ و قیامت‌. [امالی، شیخ صدوق، ص‌ 174 و 175]

*- برداشت از کتاب «معاد شناسی، مرحوم علامه آية الله حاج سيد محمد حسين حسينی طهرانی قدس‌سره، ج2، قسمت نهم».

مرتبط:

همه‌ی علم بشر در چهار محور خلاصه می‌شود. (سیری در کلام امام کاظم علیه‌السلام) – 19 شهریور / 1392

 

 

کلمات کلیدی:  اعتقادی   معاد