پایگاه پاسخگویی به سؤالات و شبهات (ایکس – شبهه): نکته‌ی اول ضروری در مطالعه این است که فرد بتواند از خلط مبحث در ذهن خود جلوگیری نماید.

یک – کدام عقل مورد نظر است؟

دو – لازم الاجراء بودن در این بحث یعنی چه؟ آنگاه که عقل حکم می‌کند: «هر معلولی، علتی دارد»، چه امر یا نهی‌ای در آن وجود دارد که لازم الاجراء باشد یا نباشد؟!

سه – بر چه اساسی انسان مجاز است که در استنباط و حکم روشن عقلی، بر اساس (شاید)، تشکیک کند؟! آن تشکیک را کجا بررسی می‌کند و حکم آخر را می‌دهد؟ آیا به غیر از عقل؟!

عقل:

عقل اقسامی دارد، مانند: عقل نظری و عقل عملی؛ و یا با نگاهی موشکافانه‌تر، می‌شود به «عقل تجریدی و تجربی، عقل برهانی، عقل دینی و ...» نیز اشاره نمود.

بنابراین، شاید در محاوره به یک واژه‌ی "عقل" اکتفا ‌نماییم، اما هنگام بررسی از حیطه و تکلیف هر کدام، باید مشخص گردد که مقصود کدام عقل است؟

عقل نظری، مُدرک جهان هستی (تکوین) می‌باشد. کار عقل نظری، معرفت (شناخت) بر اساس احساس ، تخیل‌، توهم، تعقل و... می‌باشد و البته براهین فلسفی و کلامی نیز در "عقل تجریدی محض" پدیدار می‌گردند.

عقل عملی: شناخت بد و خوب، در عقل نظری و حکمت نظری مطرح می‌گردد و از آنجا لازم الاجراء بودن یا نبودن اخذ می‌گردد، اما عمل نمودن یا ننمودن، یا تدبیر برای چگونه عمل نمودن، کار "عقل عملی" می‌باشد. عقل عملی را مدیر و مدبر نیز می‌گویند، چرا که کار آن سیاست و تدبیر و فرماندهی امور شخصی است.

دامنه:

بنابر این، مُدرکات عقل نظری، (اگر در بخش خیال و اوهام محبوس نشده باشد) و به استنباط و اثبات عقلی برسد، محدودیت ندارد و "شاید"ها به آن راه ندارد.

آنگاه که عقل تجریدی محض، در قالب براهین عقلی، اثبات نموده و حکم می‌دهد که «وجود یا واجب است، یا ممکن؛ و هستی ممکن الوجود قأئم به واجب است»، دیگر این دنیا، آن دنیا، استثناء و شاید ندارد.

اگر به زمین و آسمان و اهلش نگاه کنید، به لحاظ تقسیمات و جایگاه وجودی، یا واجب هستند و یا ممکن؟ و اگر ثابت شد که همه پدیده، مخلوق و بالتبع ممکن الوجود هستند، حکم عقل در مورد آن محکم است.

اگر به عالَم آخرت، بهشت و جهنم و اهلش (از مجرداتی چون ملائکه و روح گرفته تا موجوداتی چون نوع بشر) و نیز وقایع آن نگاه کنید، یا واجب الوجود هستند و یا ممکن الوجود؛ و چون واجب الوجود فقط خداوند متعال است و همه ممکن الوجود هستند، پس همه مخلوق، حادث، پدیده و قائم به او هستند – این دیگر شاید ندارد.

قانون علیت (ضوابط و روابط علت و معلول)، در آخرت نیز حاکم است؛ کسی به بهشت و یا جهنم نمی‌رود، مگر به عللی – کسی متنعم و یا معذب نمی‌شود، مگر به عللی. پس بهشت و جهنم و نعمت یا عذاب، می‌شوند «معلول».

قرآن کریم:

در قرآن کریم آیات بسیاری وجود دارد که به اهل بهشت می‌گویند: این جایگاه و نعمات، به خاطر (به علت) ایمان و صبر و عمل صالح شماست؛ و به اهل جهنم نیز می‌گویند: این جایگاه و عذاب، به علت کفر و عصیان شماست.

[به علت و معلول‌های بیان شده در همین آیات زیر توجه نمایید]:

وَإِذَا سَمِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرَى أَعْيُنَهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِينَ * وَمَا لَنَا لَا نُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَمَا جَاءَنَا مِنَ الْحَقِّ وَنَطْمَعُ أَنْ يُدْخِلَنَا رَبُّنَا مَعَ الْقَوْمِ الصَّالِحِينَ * فَأَثَابَهُمُ اللَّهُ بِمَا قَالُوا جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَذَلِكَ جَزَاءُ الْمُحْسِنِينَ * وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ (المائدة، 83 تا 86)

ترجمه: و هر زمان آیاتی را که بر پیامبر (اسلام) نازل شده بشنوند، چشم‌هاای آنها را می‌بینی که (از شوق،) اشک می‌ریزد، بخاطر حقیقتی که دریافته‌اند؛ آنها می‌گویند: «پروردگارا! ایمان آوردیم؛ پس ما را با گواهان (و شاهدان حق، در زمره یاران محمد) بنویس! * چرا ما به خدا و آنچه از حق به ما رسیده است، ایمان نیاوریم، در حالی که آرزو داریم پروردگارمان ما را در زمره صالحان قرار دهد؟!» * خداوند بخاطر این سخن، به آنها باغ‌هایی از بهشت پاداش داد که از زیر درختانش، نهرها جاری است؛ جاودانه در آن خواهند ماند؛ و این است جزای نیکوکاران! * و کسانی که کافر شدند و آیات ما را تکذیب کردند، همانها اهل دوزخند.

اشک شوق: معلول شنیدن آیات الهی و درک حقیقت؛

ایمان: به علت اولیه‌ی دریافت حقیفت و علت غایی آرزو و امید قرار گرفتن در زمره صالحان؛

بهشت: به علت چنین ایمان، ادعا، دفاع و دعای خالصانه؛

جهنم: به علت کفر و تکذیب.

●- پس، قانون علیت در همه جا، بر هر پدیده (ممکن و حادثی) حاکم است و درک عقل از این قانون، جا و مکان، یا زمان خاصی ندارد و به گستره‌ای محدود نمی‌گردد.

●- در عالم مجردات نیز قانون علیت وجود دارد، منتهی علت وجود و پیدایش آنها، همان "امر" حق تعالی می‌باشد. « إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ » (یس، 82).

●- بدیهی است که اگر عقل عملی، خوب و بدی را تشخیص داد و حکم به ضرورت اجرا و یا ضرورت دوری داد، کسی که عمل ننماید، عاقلانه عمل ننموده است.

 

مرتبط:

●- عقل چیست؟ آیا عقل همان مغز است؟ چون کسی که مغزش آسیب ببیند عقلش را از دست می‌دهد. (23 فروردین 1395)

●- آیا تفاوتی در عقل مرد و زن است و آیا عقل مردها و تفکر و تعقل آن‌ها بهتر از زن‌ها است؟ عده‌ای معتقدند عقل زن‌ها ناتوان‌تر از عقل مردها است و به همین علت زن‌ها نمی‌توانند دانشمند و مخترع و متفکران خوبی شوند و تفکر و تعقل بهتری نسبت به مردها داشته باشند. (21 دی 1396)

 

مشارکت و هم‌افزایی (سؤال به همراه نشانی لینک پاسخ، جهت ارسال به دوستان در فضای مجازی)

دامنه‌ی عقل تا کجاست؟ قوانینی که عقل می‌پذیرد در عوالم دیگر نیز لازم الاجراست؟ شاید قانون علیت (مثلاً در عالم مجردات) به گونه‌ای دیگر باشد.

 

http://www.x-shobhe.com/shobhe/9067.html

 

جهت رجوع به کانال اختصاصی تلگرام و عضویت در آن [اینجا] را کلیک نمایید 

 

 

کلمات کلیدی:  گوناگون